Geneza Legionowa sięga 1877 roku, kiedy to w dobrach rodu Potockich oddano do użytku stację kolejową klasy IV – Jabłonna (w 1934 roku nazwano ją Legionowem). Przygotowania do wybudowania linii kolejowej i utworzenia stacji, Towarzystwo Drogi Żelaznej Nadwiślańskiej rozpoczęło już na początku lat 70-tych XIX wieku. Przeznaczeniem linii było połączenie rosyjskich twierdz: Modlina, Warszawy i Dęblina oraz transport podolskiego zboża do portów nadbałtyckich. Drewniana stacja Jabłonna była jedną z dwudziestu czterech stacji na całej linii nadwiślańskiej od Kowla do Mławy. Ostatnim jej reliktem w Legionowie jest drewniana budka dróżnicza z 1877 roku, stojąca przy tzw. starym trakcie na Kozłówce.
Przy stacji kolejowej, która stała się podstawowym czynnikiem miastotwórczym, już od początku lat 80. XIX wieku zaczęło kształtować się letnisko Gucin. Powstało w obrębie obecnych ulic Piłsudskiego – Kościuszki – Warszawskiej. Nazwa letniska wywodzi się od imienia Augusta hr. Potockiego, nazwanego potocznie Guciem. Hrabia żyjący w latach 1847 – 1905 rozparcelował część dóbr położonych przy stacji z przeznaczeniem na działki. W 1885 roku na terenie letniska liczącego 49 morgów 28 prętów wzniesiono pięć drewnianych willi.
Z Rejestru Pomiarowego Dóbr Jabłonna wynika, że poza Parkiem Gucin na terenie przyszłego Legionowa istniały także Folwark Kozłówka (8 mórg 55 prętów), osada gajowego Bukowiec, folwark i ogród warzywny Ludwisin. Tereny późniejszej III Parceli w 1885 roku nosiły miano Gór Suwalnych, a to ze względu na liczne przesuwające się wydmy.
Poza koleją i letniskiem istotnym czynnikiem miastotwórczym okazał się garnizon rosyjski, którego początki sięgają 1892 roku. Wówczas władze carskie wykupiły od Augusta hr. Potockiego tereny leżące na północ od stacji kolejowej. W tym samym roku przystąpiono do budowy kilkudziesięciu drewnianych koszarowców. Intensywne tempo prac pozwoliło już jesienią 1892 roku sformować w Jabłonnie dwa rezerwowe pułki piechoty: 192 Drohiczyński i 193. Wawerski. Drugi zasadniczy etap rozbudowy legionowskiego garnizonu przypada na 1897 rok. W pobliżu folwarku Kozłówka wzniesiono wówczas murowany kompleks koszarowy dla 4. Batalionu Kolejowego. 25 marca 1899 roku koszarom położonym przy stacji Jabłonna car Mikołaj II nadał nazwę
Obóz Feldmarszałka Hurki. Na początku XX wieku garnizon liczył około 4 tysiące stałej załogi. Zamieszkiwała ona około 120 budynków, które tworzyły zwartą zabudowę typu miejskiego. Czwartym czynnikiem miastotwórczym była Huta Szkła Jabłonna. Zakład powstał w 1897 roku. Produkowano w nim głównie butelki do piwa. Na początku XX wieku huta zatrudniała około 60 osób.
Wydarzenia z lat 1877-1918 zdeterminowały rozwój przestrzenny przyszłego Legionowa. Cechą wspólną letniska, koszar i huty szkła było położenie w bezpośrednim sąsiedztwie stacji kolejowej. Tu też należy doszukiwać się zalążków terytorialnych przyszłego Legionowa.
Lata 1918 -1939 to okres dynamicznego rozwoju cywilnej części Legionowa. Proces parcelacji dóbr Maurycego hr. Potockiego (syna Augusta) rozpoczęty w 1925 roku przekształcił dotychczasowe tereny leśne w ogromny plac budowy. Osada parcelacyjna “Jabłonna Legionowa” w latach 20-tych i 30-tych objęła około 3 tysiące działek. W latach 1925-1931 wybudowano około 1300 budynków drewnianych. Liczba ludności wzrosła w tym okresie z 658 do 8856 osób.
Wobec tak ogromnego wzrostu liczby ludności i budynków mieszkalnych stało się oczywiste, że osada powinna usamodzielnić się administracyjnie. Stało się to 17 marca 1930 roku, kiedy Minister Spraw Wewnętrznych w porozumieniu z Ministrem Skarbu nadał osiedlu Legionowo status samodzielnej gminy wiejskiej z miejskim systemem finansowania. W skład gminy Legionowo weszły koszary z poligonem (obecne osiedle Piaski i jednostka wojskowa), osada parcelacyjna Jabłonna Legionowa, Wieś Cegielnia oraz folwark Ludwisin. Utworzenie samodzielnej gminy pozwoliło mieszkańcom Legionowa uregulować życie społeczne osiedla. W grudniu 1933 roku arcybiskup Aleksander Kakowski erygował parafię pod wezwaniem św. Jana Kantego. Rok później z inicjatywy proboszcza parafii ks. Anatola Sałagi zlokalizowano cmentarz. W latach 30. XX wieku w Legionowie funkcjonowały poczta, cztery szkoły powszechne, szkoła handlowa, Państwowy Instytut Meteorologii, Towarzystwo Miłośników Osiedla, Związek Legionistów.
Nieco inaczej toczyło się życie garnizonu. W 1919 roku w koszarach odtwarzano kadry niepodległego Wojska Polskiego przede wszystkim 1 i 2 Pułku Piechoty im. Legionów Polskich. Na cześć czynu legionowego generał Bolesław Roja nadał koszarom w Jabłonnie nazwę Legionowo, nawiązując do osady polowej Legionów Polskich istniejącej na Polesiu Wołyńskim. Dzięki temu gen. Roja uchodzi za ojca chrzestnego nazwy miasta. W czasie Bitwy Warszawskiej w sierpniu 1920 roku z legionowskich koszar wyszła pod Radzymin 10 Dywizja Piechoty, która przeważyła szalę zwycięstwa na stronę polską.
Po zakończeniu działań wojennych w garnizonie zakwaterowano trzy jednostki: 1. Dywizjon Pociągów Pancernych, 2. Batalion Mostów Kolejowych oraz 2. Batalion Balonowy. Szczególnie znany był ostatni oddział. Jego piloci, mieszkańcy Legionowa Franciszek Hynek, Zbigniew Burzyński, Władysław Pomaski kilkakrotnie wygrali prestiżowe zawody balonowe o puchar im. Gordona Bennetta. Sukcesy były możliwe dzięki balonom produkowanym w legionowskiej Wytwórni Balonów i Spadochronów. W 1935 roku zakład odwiedził światowej sławy pilot i naukowiec, profesor August Piccard. Zapoznał się tu z osiągnięciami polskich pilotów w lotach na wysokość. W 1938 roku mjr Jerzy Mazurek i inż. Józef Paczosa zaprojektowali największy balon świata “Gwiazdę Polski”. Jego start na wysokość 30 km zaplanowali w Dolinie Chochołowskiej. Niestety pożar balonu uniemożliwił pokonanie międzynarodowego rekordu wysokości, który ówcześnie wynosił 30 km. Swoisty koloryt nadawali osadzie oficerowie pancerniacy. W garnizonie stacjonowało 5 pociągów pancernych. We wrześniu 1939 roku wzięły one ofiarny udział w wojnie obronnej.
W okresie międzywojennym o charakterze Legionowa decydowały przede wszystkim dwa czynniki:
– niewielka odległość od Warszawy, dogodna komunikacja i bliskie położenie miasta w sąsiedztwie rozległych lasów, co spowodowało rozwój budownictwa letniskowego,
– lokalizacja garnizonu wojskowego, na rzecz którego pracowały Centralne Zakłady Balonowe i Obserwatorium Aerologiczne PIM.
We wrześniu 1939 roku Legionowo było położone cieniu walk o twierdzę Modlin. 13 września do osady wkroczyły pierwsze jednostki hitlerowskie. Okres okupacji w pamięci mieszkańców zapisał się przede wszystkim wspaniałą postawą nauczycieli tajnego nauczania, ofiarnymi walkami żołnierzy Armii Krajowej Rejonu I Marianowo-Brzozów VII Obwodu podczas powstania na terenie Legionowa (1-4 sierpnia 1944 roku) oraz pacyfikacja miejscowego getta. 28 października 1944 roku do Legionowa wkroczyły pierwsze odziały radzieckiej 47 Armii.
Według danych z lipca 1946 roku osada liczyła 9860 mieszkańców. Na jej terenie funkcjonowało 160 sklepów, 38 warsztatów i 14 małych zakładów rzemieślniczych. Lata 1949 – 1952 stały się drogą do uzyskania przez Legionowo praw miejskich. Rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów Józefa Cyrankiewicza z 3 maja 1952 roku osadzie został nadany ustrój miejski. W granice miasta zostały włączone także dwie gromady Bukowiec oraz Łajski – Grudzie.
W 1974 roku opracowano plan zagospodarowania przestrzennego Legionowa, uwzględniający budowę fabryki domów w Łajskach i budowę “Osiedla Jagiellońska” dla 15 tysięcy mieszkańców. Obecnie w zasobach Legionowskiej Spółdzielni Lokatorsko – Własnościowej mieszka około 25 tys. mieszkańców. Wraz z budową kolejnych osiedli mieszkaniowych liczba ludności niemal się podwoiła z 21,8 tys. w 1975 roku do 40 tys. w 1980 roku.
Po II wojnie światowej reaktywowano Warsztaty Remontowe Spadochronów, które z czasem przekształciły się Zakłady Sprzętu Technicznego i Turystycznego “Aviotex”. W 1983 roku na balonie Polonez wyprodukowanym w legionowskiej wytwórni polska załoga zwyciężyła w zawodach o Puchar im. Gordona Bennetta. Z innych zakładów przemysłowych należy wymienić Mazowieckie Zakłady Wapienno-Piaskowe działające od 1959 roku, Przedsiębiorstwo Przetwórstwa Blach “Bistyp” oraz Fabrykę Domów.
Od chwili zakończenia II wojny światowej Legionowo stało się ważnym garnizonem wojskowym i milicyjnym. Od 1945 roku kwaterowało tu dowództwo 1. Warszawskiej Dywizji Zmechanizowanej. Ponadto funkcjonowała tu Wyższa Szkoła Oficerska Ministerstwa Spraw Wewnętrznych im. Feliksa Dzierżyńskiego, która po przekształceniach ustrojowych w 1990 roku stała się Centrum Szkolenia Policji.
W 1980 roku w Legionowie powstał lokalny Komitet Solidarności działający w ramach Regionu Mazowsze. W okresie stanu wojennego legionowska Solidarność przygotowywała ulotki, wykonywała napisy na murach. W Legionowie retransmitowano także audycje radia Solidarność i programy zakłócające Dziennik Telewizyjny. Schronieniem dla legionowskich opozycjonistów stał się kościół na górce, gdzie ks. prałat Józef Schabowski organizował co miesięczne msze św. w intencji ojczyzny. Dzięki podziemnej S docierała do legionowskich przychodni pomoc medyczna.
Z dniem 16 grudnia 1987 roku Legionowo zostało wpisane do urzędowego rejestru miast prezydenckich, gdyż przekroczyło liczbę 50 tysięcy mieszkańców.
Po zmianach ustrojowych w 1989 roku Legionowo stało się w pełni samorządną gminą. Jednym z elementów budowania tożsamości lokalnej były inicjatywy związane z upowszechnieniem historii Legionowo i budowaniem wokół niej tożsamości lokalnej. Do ważniejszych inicjatyw w tym względzie zaliczyć można:
– odsłonięcie 3 maja 1992 roku przy ul. Słonecznej 7 tablicy upamiętniającej płk Romana Kłoczkowskiego – dowódcy I Rejonu Marianowo-Brzozów VII Obwodu AK,
– nadanie 8 maja 1994 roku Szkole Podstawowej Nr 7 imienia Obwodu Obroża AK,
– odsłonięcie w 1994 roku na Rondzie Armii Krajowej Pomnika Polski Walczącej 1939-1944, 1994-1989,
– odsłonięcie 22 kwietnia 1995 roku tablicy upamiętniającej Jerzego Siwińskiego, oficera AK zamordowanego przez hitlerowców patrona Zespołu Szkół Zawodowych przy ul. Targowej 73,
– wręczenie 16 września 1995 roku sztandaru żołnierzom AK i Rejonu VII Obwodu Obroża,
– wręczenie 14 października 1995 roku sztandaru 1 Legionowskiemu Batalionowi Dowodzenia ufundowanego przez społeczeństwo miasta Legionowa,
– Rewindykacja i poświęcenie 24 marca 1996 roku dzwonu Józef z 1935 roku, pochodzącego z legionowskiej kaplicy garnizonowej,
– przekazanie 24 września 1998 roku mieszkańcom Legionowa Parku im. Jana Pawła II wraz z obeliskiem upamiętniającym dwudziestolecie pontyfikatu Papieża Polaka,
– W 1997 roku w uznaniu postawy społeczności Legionowa w okresie II Wojny Światowej miasto otrzymało pamiątkowy medal IV Wieki Stołeczności Warszawy.
– odsłonięcie 17 września 2000 roku tablicy pamiątkowej por. AK Wandy Tomczyńskiej, Honorowego Obywatela Miasta Legionowa,
– odsłonięcie 19 października 2000 roku symbolicznej kwatery żołnierzy AK zmarłych w obozie nr 270 NKWD w Borowiczach w obecności byłego Prezydenta RP na Uchodźstwie Ryszarda Kaczorowskiego.
– Powołanie 11 listopada 2001 roku Zbiorów Historycznych Miasta Legionowa przy ul. Mickiewicza 23.
Do najcenniejszych i najstarszych obiektów zabytkowych Legionowa zaliczyć należy:
– Zespół willowo-parkowy Kozłówka przy ul. Smereka, składający się z willi murowano-drewnianej wzniesionej ok. 1885 roku i otaczającego ją parku krajobrazowego,
– Kompleks koszarowych budynków z czerwonej cegły, dawnego garnizonu carskiego wzniesiony w 1897 r. w sąsiedztwie ?Kozłówki?,
– Zabytki architektury XX międzywojennego, tzw. stylu dworkowego, nawiązujące do dawnych szlacheckich dworków reprezentują willa ?Orawka? przy ul. Jagiellońskiej oraz Willa Bratki – dziś siedziba Zbiorów Historycznych Miasta Legionowa oraz wille przy ulicach: Warszawskiej, Jegiellońskiej (willa Róża), Cypriana Kamila Norwida, a także kamienica przy ul. Mikołaja Kopernika, zbudowana przez słynnego kompozytora Jerzego Petersburskiego.
Ponadto, uchwałami Rady Miejskiej w Legionowie nadano nowe nazwy ulic: gen. Bolesława Roi, ks. Józefa Schabowskiego, Polskiej Organizacji Wojskowej, Mieczysława Smereka, Wandy Tomczyńskiej, ks. płk. Jana Mrugacza.

Tekst pochodzi ze strony: www.legionowo.pl