Jasło
Zróżnicowane warunki naturalne i sprzyjające środowisko powodowały już w odległych czasach prehistorycznych osiedlanie się na terenie Jasła i okolic różnych grup ludności. Archeolodzy znaleźli tu ślady ludzkie sprzed 30 tys. lat.
Prawdopodobnie ówcześni łowcy znaleźli schronienie w jaskiniach znajdujących się na zboczach Liwocza. W Niepli i Sieklówce natrafiono na wyroby z krzemienia, rogu, fragmenty ceramiki, datowane na połowę IV tysiąclecia p.n.e. Z Przysiek i Trzcinicy pochodzą kamienne siekierki wytworzone około 3 tysięcy lat p.n.e. przez ludzi nazywanych ludnością kultury sznurowej.
Wyjątkowo obfity materiał badawczy przyniosły badania grodziska w Trzcinicy, gdzie widoczna jest ciągłość osadnicza od wczesnej epoki brązu, aż po wczesne średniowiecze. Przypuszcza się, że około 1800 – 1500 lat p.n.e. okolicę zasiedlały plemiona kultury mierzanowskiej, zajmujące się łowiectwem, hodowlą zwierząt i w małym stopniu rolnictwem. Ich dziełem jest właśnie wyżej wspomniana osada obronna w Trzcinicy. W połowie II tysiąclecia p.n.e. na kulturę mierzanowicką zaczęły oddziaływać plemiona zakarpackie związane z kulturą otomańską, wywodzące się z obszarów dzisiejszej Rumuni, Węgier i Słowacji. Liczne zabytki związane z kulturą cywilizacji czarnomorskiej stawiają Trzcinicę w gronie najciekawszych obiektów archeologicznych w Polsce. Można spotkać hipotezy, iż grodziska w Trzcinicy, Lisowie, a także tuż nad brzegiem rzeki Ropy w Kunowej, stanowiły system obronny przy drodze na Ruś.
Świadectwami, które potwierdzają rozwój Jasła oraz rozpoczęcie handlu w okresie rzymskim (cztery wieki naszej ery), są wykopaliska monet. Pierwsze numizmaty odkryto przypadkowo w czasie budowy kolei podkarpackiej w 1875 roku, kolejne w Święcanach w 1957 roku.
W wiekach VI – IX, w wielu rejonach Małopolski obserwuje się osłabienie bądź wręcz zanik osadnictwa, tymczasem ziemia jasielska pozostaje nadal dość gęsto zaludniona. Niektórzy badacze wiążą ten fakt z powstawaniem państwa Wiślan. Skąpe przekazy źródłowe i słabo udokumentowane odkrycia archeologiczne, nie pozwalają na określenie granic tego państwa, a nawet udowodnienie, że w ogóle istniało. W wieku XI osadnictwo na ziemi jasielskiej staje się coraz bardziej ekspansywne. Przypuszczalnie wtedy to powstaje osada Jasiel, zalążek przyszłego miasta Jasła. Założono ją w sąsiedztwie niewielkiego grodu, strzegącego szlaku handlowego biegnącego doliną Wisłoki.
W okresie od XI do XIV wieku ziemie wchodzące w skład powiatu jasielskiego, należały do kasztelani bieckiej. Najstarsza wzmianka o osadzie Jasiel pochodzi z 1185 roku. Wówczas to Mikołaj Bogoria, jej właściciel, podarował wieś klasztorowi cystersów w Koprzywnicy. W przywileju Bolesława Wstydliwego z 1277 roku, zatwierdzającym posiadłości koprzywnickich cystersów, pojawia się nazwa Jasło. Z 1313 roku pochodzi wzmianka o istnieniu warownego zamku Golesz, stojącego na zalesionej krawędzi doliny Wisłoki, przy obecnej drodze do Kołaczyc.
W 1365 roku król Kazimierz Wielki nadał Jasłu prawa miejskie, przejmując je jednocześnie od cystersów i czyniąc miastem królewskim. Jasło stało się typowym, w wyrazie przestrzennym i architektonicznym miastem średniowiecznym. Ten układ z niewielkimi zmianami przetrwał do dzisiejszych czasów i zaświadcza o starym rodowodzie miasta u zbiegu trzech rzek: Wisłoki, Ropy i Jasiołki.
Jasło, leżące na skrzyżowaniu szlaków handlowych: węgierskiego i podkarpackiego ze wschodu na zachód, szybko się rozwijało. W mieście działali liczni rzemieślnicy, zrzeszeni w cechach, kupcy utrzymywali kontakty handlowe z Bieczem, Pilznem, Dębowcem, Krakowem i węgierskim Bardiowem. Z Węgier sprowadzano wino, piwo, konie, miedź, natomiast eksportowano tam płótno, sukno i żelazo. Targi i jarmarki przyciągały kupców z odległych stron kraju i zagranicy.
W 1474 roku przetoczył się przez Podkarpacie najazd wojsk węgierskich Tomasza Tarczaya. Wojska te zajęły Jasło, a następnie splądrowały je i spaliły. Utrapieniem ziemi jasielskiej były nie tylko obce wojska, które paraliżowały handel, osłabiały gospodarkę i przynosiły straty w ludziach, ale także zbójeckie napady na karawany kupieckie, dokonywane przez tak zwanych beskidników. Były to bandy opryszków organizowane przez właścicieli ziemskich. Do sejmu często trafiały skargi na rozbójniczy proceder miejscowej szlachty, lecz nigdy nikogo nie ukarano.
Wiek XV i XVI to okres rozkwitu Jasła, który niestety trwa niedługo. W wieku XVII kończy się prawdziwie złoty okres w dziejach Jasła i regionu. W 1634 i 1635 roku miasto doznało dotkliwych strat ze strony wojsk koronnych. Najpierw chorągiew Stanisława Potockiego, stacjonująca w tym rejonie nałożyła na mieszczan kontrybucje w wysokości 260 zł. Potem dowódca innej chorągwi nakazał płacić miastu za utrzymanie swoich żołnierzy. Mimo tych krzywd widać było bogactwo miasta, gdyż nie doprowadziły do jego upadku.
W 1656 roku ziemie jasielskie spustoszyły wojska szwedzkie, a w 1657 siedmiogrodzkie pod dowództwem Jerzego II Rakoczego. Najazdy te zbiegły się z epidemią cholery, która zdziesiątkowała mieszkańców Jasła. Dodatkowe zniszczenia przyniosły w 1670 i 1683 roku groźne pożary, które zniszczyły większość zabudowań miasta. Pożar w 1683 roku, pochłonął ratusz, spłonęły księgi miejskie, dokumenty potwierdzające otrzymane przywileje królewskie i inne cenne dokumenty.
Wiek XIX przyniósł w powiecie ważne zmiany społeczno – gospodarcze. Jedną z nich było uwłaszczenie chłopów po znanych wydarzeniach w 1846 r. – tzw. rzeź galicyjska przeprowadzona pod dowództwem Jakuba Szeli. Drugą – odkrycia Ignacego Łukasiewicza, który to w latach 1857 – 1866 prowadził na rynku aptekę, a następnie założył na przedmieściu Ulaszowice pierwszą w świecie przemysłową destylarnię ropy. Trzecim ważnym wydarzeniem było uruchomienie kolei żelaznych na trasach: Stróże – Jasło – Krosno – Sanok oraz Jasło – Rzeszów.
Niestety I wojna światowa zahamowała rozwój ziemi jasielskiej.
Działania frontowe kilkakrotnie przetoczyły się przez te tereny. W krwawych bitwach ginęli żołnierze i cywile, płonęły wsie i miasta. Zostały po nich dziesiątki cmentarzy wojennych, chroniących szczątki Niemców, Austriaków, Rosjan, Ukraińców, Gruzinów i przedstawicieli innych narodów carskiego imperium. Leży na tych cmentarzach wielu Polaków, których tragedią było, że zmuszono ich w 3 armiach zaborczych walczyć także przeciwko swoim braciom. I wojna światowa krwawo zapisała się w dziejach Jasła i okolic, już u schyłku września 1914 roku dotarły tu wojska rosyjskie. Wyparte zostały przez wojska austriackie we wrześniu i listopadzie, jednak wróciły końcem grudnia. Zimą 1915 roku, gdy front utrwalił się pod Gorlicami, Jasło znalazło się na terenach przyfrontowych. Stacjonowały tu duże ilości wojsk rosyjskich. W maju 1915 roku Jasło i okolice zajmują wojska austro – węgierskie i niemieckie.
Okres międzywojenny mimo niełatwych lat był okresem rozwoju gospodarczego. Jasło rozbudowało się, zmienił się także wygląd podmiejskich wsi. Jasielskie stało się miejscem inwestycji Centralnego Okręgu Przemysłowego. Rozbudowano Rafinerię Niegłowice. Powstał także zakłady chemiczne przemysłu zbrojeniowego „Gamrat” w Krajowicach.
Również II wojna światowa spowodowała w powiecie ogromne straty ludzkie i materialne. Od pierwszych dni wojny Jasło znajdowało się w zasięgu niemieckiego lotnictwa. Armia niemiecka zdobyła miasto po walkach na południu powiatu i w bliskich okolicach Jasła w dniu 8 września 1939. Broniąca Jasła armia „Karpaty” i bataliony Obrony Narodowej zostały wyparte na wschód. W mieście i okolicy zaczął się terror okupanta. Ziemia jasielska przedstawiała dla Niemców dużą wartość, tak ze względów strategicznych, jak i gospodarczych (przemysł naftowy, gaz ziemny). Miasto stało się stolicą powiatu, który swym zasięgiem objął również Gorlice. W mieście i okolicy stacjonowały duże oddziały werhmachtu. Utworzono różne formacje policyjne i osławione zbrodniami jasielskie Gestapo. W mieście utworzono także więzienie, a w pobliskich Szebniach – obóz koncentracyjny. Dokonano eksterminacji ludności żydowskiej. Wraz z narastaniem terroru okupanta w Jaśle i okolicach rozwijała się polska konspiracja zbrojna. Największą rolę odgrywała Armia Krajowa. Jasielski obwód AK kryptonim „Jagoda”, „Jabłecznik” wchodził do inspektoratu Jasło – Krosno o kryptonimie „Joachim”. Brał udział w akcjach wywiadowczych, dywersyjnych, w tym w akcji „Burza”. Komendantem był kapitan Józef Modrzejewski używający różnych kryptonimów „Lis” czy „Sęp”.
Przed wycofaniem się Niemcy planowo zniszczyli miasto. W ten sposób Jasło zostało zniszczone w blisko 97%. Lasy w Warzycach stały się miejscem masowych straceń dokonywanych przez jasielskie Gestapo. Innym miejscem straceń były jeszcze „Doły Bierowskie”.
Po wojnie stopniowo i wytrwale, społeczeństwo powiatu przeprowadzało zmiany gospodarcze, budowało domy, szkoły, placówki zdrowia, drogi, przeprowadzało elektryfikację, rozwijało rolnictwo, handel, przemysł drzewny, budowlany, przetwórczy, naftowy, metalowy. W 1999 r. powołano powiat jasielski o charakterze samorządowym.
Bogata i burzliwa przeszłość Jasła zamknięta jest nie tylko w materialnych śladach dawnych budowli, ale także w pisanych dokumentach historii i kultury w zbiorach Muzeum regionalnego. Architektura powojennego Jasła różni się zasadniczo od stylu zabudowy z wcześniejszych czasów. Odbudowując miasto w małym stopniu zadbano o przywrócenie dawnych pamiątek, zarówno w społecznym jak i indywidualnym budownictwie. Miasto znacznie się rozbudowało, powiększyło zasięg swego obszaru przyłączeniem okolicznych wiosek, potroiło liczbę ludności w stosunku do czasów przedwojennych.