Zabrze - Arkadia Firma Archeologiczna

Pierwsza wzmianka o Zabrzu zapisana została w „Rejestrze Ujazdu” (Registrum Wyasdense), dokumencie powstałym bądź pod koniec XIII wieku (lata 1290-1295), bądź na przełomie XIII/XIV wieku (lata 1295-1305). Zabrze występuje w nim pod nazwą „Sadbre”, która oznacza miejsce za debrami, czyli porosłymi dołami z płynącym wśród wzgórz strumieniem. Wcześniejsza teoria jakoby nazwa Zabrze powstała od określenia osady „za brzegiem”, w której to nazwie z czasem zatarła się końcówka, zastała w ostatnich latach odrzucona. W początkach istnienia wioski jej usytuowanie było niezwykle malownicze. Na pagórkowatym terenie wokół osady rosły bory i dąbrowy. Obszar Zabrza wynosił w tym czasie 60 dużych łanów, czyli1452 hektary. Część stanowiły ziemie uprawne, część lasy i grzęzawiska. Zabudowania wsi rozciągały się długim rzędem wzdłuż drogi wiodącej w kierunku zachodnim do Gliwic, a we wschodnim do wymienionego w tym samym Rejestrze Zaborza. Już w 1354 roku w Zabrzu znajdował się drewniany kościół pw. św. Andrzeja Apostoła. Mieszkańcy Zabrza, jak i pobliskich okolic, żyli głównie z uprawy roli. Z czasem poczesne miejsce zajęła uprawa chmielu. Na granicy Gliwic i Zabrza leżało wielkie „Chmielnicisko”, o którego posiadanie toczyły one zawzięty spór w XVII wieku. Miejscowi chłopi uprawiali także len, który przędziono i tkano domowym sposobem. Najstarszą dzielnicą Zabrza są Biskupice, po raz pierwszy wymienione w 1243 roku w dokumencie księżnej Violi jako „ville […] Biscupici circa Bitom”. Powstały one jakiś czas wcześniej, ich obszar wynosił 66 małych łanów, to jest 1108,6 ha. Biskupice należały do Ujazdu, włości biskupa wrocławskiego. We wspomnianym wyżej „Rejestrze Ujazdu” wymieniono też po raz pierwszy, jako już wtedy istniejące, obecne dzielnice Zaborze i Grzybowice oraz Rokitnicę Zachodnią. Dokument dotyczący pobierania dziesięciny wystawiony około 1310 roku wspomina z kolei po raz pierwszy o Rokitnicy Wschodniej. Obie Rokitnice usytuowane były w dolinie Potoku Żernickiego, wzdłuż którego przebiegała granica między diecezją krakowską i wrocławską. Wobec tego podziału Rokitnica Wschodnia należała do księstwa bytomskiego i parafii miechowickiej, Rokitnica Zachodnia zaś do Toszka i parafii wieszowskiej. W 1311 roku w dyplomie księcia Siemowita pojawiła się pierwsza wzmianka o Mikulczycach („Dobeslao de Miculczicz, militibus”). Tak w Rokitnicy, jak i w Mikulczycach zachowały się ślady średniowiecznych rezydencji możnowładczych. Pierwsze informacje o Makoszowach pochodzą z „Rejestru wolnych chłopów ziemi bytomskiej” zapisanego w 1498 roku. I w tym wypadku mowa jest o istniejącej już od jakiegoś czasu wiosce, w której znajdowała się karczma i młyn. W latach 1327-1331 księstwa śląskie podporządkował sobie król czeski Jan Luksemburczyk. Dwa stulecia później, w 1526 roku po bitwie pod Mohaczem, Śląsk wraz z Czechami przeszedł pod panowanie Habsburgów. W tym czasie stara wieś Zabrze rozwijała się bardzo nieznacznie. W 1570 roku właścicielem Zabrza został szlachcic czeski, Szambor Dluhomil. Wkrótce wypędził on 6 kmieci, zagarnął ich pola i lasy, a następnie wybudował drewniany dwór, który kazał nazywać zamkiem. W następnych latach tereny te nękane były wojnami, zarazami i powodziami. W 1672 roku we wsi Zabrze mieszkały 483 osoby, w tym tylko 72 dorosłych mężczyzn. Po ponad 50 latach, w 1724 roku w Zabrzu było 75 gospodarstw zamieszkałych przez 526 mieszkańców. W tym czasie jego właścicielem był Johann Bernard III von Praschma, który oprócz rozwoju dominium, założył także przy zachodniej granicy wsi piec hutniczy z małym domkiem. Wspominają o nim po raz pierwszy w 1725 roku zabrzańskie księgi parafialne. Sześć lat później była tam już kolonia nazywana Zabrze Hammer albo Kuźnica. Powstała ona przy obecnej ul. L. Kondratowicza, na południe od ul. J. Pestalozziego. W niedługim czasie na drugim końcu ul. L. Kondratowicza, przy skrzyżowaniu z obecną ul. Wolności wybudowana została druga kolonia – Gwozdek. Nieco wcześniej w pobliżu Makoszów powstał przysiółek Wymysłów, o którym metryki przyszowickie wzmiankują w 1719 roku. Rozwinął się on wzdłuż obecnej ul. Lubuskiej i z czasem włączony został do Makoszów. W 1740 roku król Prus Fryderyk II wkroczył na Śląsk i w ciągu kilku tygodni zajął Śląsk Dolny i znaczne obszary Śląska Górnego. Wojna z Austrią zakończyła się w 1742 roku pokojem we Wrocławiu, w którym Austria zrzekła się na rzecz Prus Dolnego i Górnego Śląska z wyjątkiem Śląska Cieszyńskiego i Opawskiego. W ramach wprowadzania nowego podziału administracyjnego Śląska w 1743 roku utworzono m.in. powiaty bytomski i toszecki. W skład tego pierwszego weszły miasta Bytom i Tarnowskie Góry oraz 63 wioski, w tym także Biskupice, Makoszowy, Mikulczyce, Rokitnica Wschodnia, Zaborze i Zabrze wraz z istniejącymi w tym czasie koloniami i przysiółkami. Powierzchnia nowo powstałego powiatu wynosiła w przybliżeniu 645 km2. Jedynie Grzybowice i Rokitnicę Zachodnią włączono do powiatu toszeckiego. Z powodu zubożenia i wyludnienia sporej części Górnego Śląska na skutek opuszczenia wielu gospodarstw chłopskich rząd pruski starał się obsadzić wszystkie opuszczone zagrody. W samym powiecie bytomskim było ich około 340, czyli blisko 1/6 wszystkich istniejących. Fryderyk II, rozporządzeniem z 1764 roku, nałożył na właścicieli majątków obowiązek obsadzania opuszczonych gospodarstw nawet przymusowo. Do 1770 roku na całym Śląsku powstało 36 nowych osiedli i około 3000 nowych gospodarstw, częściowo zlokalizowanych w starych wsiach. Aby zachęcić właścicieli majątków ziemskich, król Prus deklaracją z 28 sierpnia 1773 roku zagwarantował im 150 talarów za każde nowo powstałe na ich gruntach gospodarstwo chłopskie. Dokument określał, że nowa kolonia powinna mieć od 6 do 20 zagród, a kolonistami na Górnym Śląsku powinni być Niemcy z zachodnich prowincji Prus. Deklaracja gwarantowała kolonistom wolność osobistą oraz prawo dziedziczenia zagrody i majątku. Ponadto mieli otrzymać dom mieszkalny i niezbędne zabudowania, a także sprzęt rolniczy, bydło i ziarno na zasiew. Dopiero po ośmiu latach mieli płacić roczną dzierżawę. Kolonizacja w Zabrzu wiąże się bezpośrednio z osobą Mathiasa von Wilczek, właściciela dóbr zabrzańskich w latach 1769-1790. Początkowo zamierzał on założyć na swoich gruntach dwie nowe wsie. Jedna z nich, większa, miała powstać na północ od Bielszowic. Druga, mniejsza, planowana była tuż przy samym Zabrzu. Ostatecznie w ciągu trzech lat na terenach należących do dominium zabrzańskiego powstało sześć kolonii. Jako pierwszy, na południe od Zaborza, powstał w 1774 roku Paulsdorf, czyli Pawłów, nazywany później Dolnym. Jego nazwa nadana została na cześć syna Wilczka, Pawła. W tym samym 1774 roku przystąpiono do budowy kolonii w południowej części majątku Zabrze. Nowa kolonia nazywała się początkowo Dorotheenkolonie bei Zabrze, ale w 1781 roku otrzymała urzędową nazwę Dorotheendorf. Nazwana tak została na cześć żony Macieja Wilczka, Doroty. W 1775 roku rozpoczęto budowę kolonii w sąsiedztwie zabrzańskiego zamku. Nazywana była Sand Kolonie (Kolonia Piaskowa), bądź Schloss Kolonie (Kolonia Zamkowa). Z czasem uzyskała urzędową nazwę Klein Zabrze, czyli Małe Zabrze. W 1776 roku na tyłach zabrzańskiej kuźni powstało kolejne osiedle, nazwane na cześć jego założyciela Mathiasdorfem, czyli Maciejowem. W tymże samym roku powstał Pawłów Górny oraz położony na zachód od niego Kunzendorf, po polsku zwany Kończycami. Poszczególne kolonie liczyły w 1871 roku: Dorota – 10 zagród i 10 kolonistów; Kończyce – 14 zagród i 14 kolonistów; Maciejów – 20 zagród i 20 kolonistów; Małe Zabrze – 12 zagród i 12 kolonistów; Pawłów Dolny – 19 zagród i 16 kolonistów; Pawłów Górny – 16 zagród i 13 kolonistów. W tym samym czasie, co kolonie zabrzańskie Macieja Wilczka, na zachód od Grzybowic powstały dwie kolonie. W 1775 roku kolonię Marienau, czyli Niwę Marii, zaś w 1776 roku wybudowano kolonię Philippsdorf, czyli Wieś Filipa. Wprawdzie już w początkach XVIII wieku na zachodniej granicy Zabrza istniała mała Kuźnica, a w roku 1785 Maciej Wilczek próbował ją rozbudować, lecz dopiero odkrycie pomiędzy Zaborzem i Pawłowem bogatych złóż węgla kamiennego zadecydowało o rozwoju przemysłowym i urbanistycznym tych terenów. Odkrycia tego dokonał 24 listopada 1790 roku Salomon Izaak z Brabantu. Już w 1791 roku ruszyło wydobycie węgla w płytkich szybach, które dały początek późniejszej kopalni „Królowa Luiza”. Równie ważne było powstanie dróg komunikacyjnych. W latach 1792-1822 zbudowano Kanał Kłodnicki będący przedłużeniem Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej. Zaczęto ja drążyć w czerwcu 1799 roku i ukończono dopiero w październiku 1863 roku. Sztolnia ciągnęła się od kopalni „Król” w Królewskiej Hucie (obecnie Chorzów) do kopalni „Królowa Luiza” w Zaborzu i dalej do wylotu przy dzisiejszej ul. K. Miarki. Zadaniem sztolni było odwadnianie obu kopalni, zaś zaczynający się u jej wylotu kanał miał służyć do transportu węgla do „Huty Królewskiej” w Gliwicach i dalej na zachód. W latach 1819-1830 wybudowano „Kronprinzstrasse”, czyli „Drogę Następcy Tronu”, łączącą Królewską Hutę z Gliwicami. Na odcinku zabrzańskim dała ona początek dzisiejszej ulicy Wolności. Kolejnym ważnym wydarzeniem było poprowadzenie linii kolejowej z Wrocławia do Mysłowic. Pierwszy pociąg zatrzymał się na dworcu kolejowym wybudowanym w polach Małego Zabrza 1 października 1845 roku. Z dniem 1 maja 1816 roku Prowincja Śląska podzielona została na cztery rejencje ze stolicami w Legnicy, Opolu, Wrocławiu i Reichenbach (dzisiejszy Dzierżoniów). Ta ostatnia przetrwała zresztą jedynie cztery lata, 8 kwietnia 1820 roku wchodzące w jej skład powiaty przyłączono do Rejencji Legnickiej (3) i Rejencji Wrocławskiej (8). Tak powiat bytomski, jaki i toszecki znalazły się w Rejencji Opolskiej. 1 stycznia 1818 roku dokonano zmiany granic powiatów wchodzących w jej skład. W wyniku tych zmian do powiatu bytomskiego przyłączono m.in. Grzybowice, Rokitnicę Zachodnią, a także kolonie Marienau i Philippsdorf. Po śmierci Mathiasa von Wilczek dominium zabrzańskie kilkakrotnie zmieniało właściciela. Ostatecznie, 8 listopada 1826 roku, za sumę 164 tys. talarów kupił je były starosta bytomski, hrabia Karol Lazar Henckel von Donnersmarck. Trzy lata później wchodzące w jego skład wsie i kolonie liczyły łącznie 2049 mieszkańców. Tymczasem kolonii i przysiółków stale przybywało. Na mapie „Urmesstischblatt Band III Blatt 3” wykonanej w 1827 roku przez barona von Forstner, porucznika w 1. Pułku Gwardii pojawiły się dwie nowe nazwy. W pobliżu Makoszów zaznaczono przysiółek Sandhäuser, nazywany również Piaskiem. Rozwinął się on pomiędzy obecnymi ulicami Oświęcimską, Żurawią i J. Styki. Z kolei na zachód od Pawłowa zaznaczono kolonię Diebsdorf (Wieś Złodziei). 28 stycznia 1839 roku nadano jej oficjalną nazwę Liebsdorf, czyli Wieś Miłości. W następnych latach kolonia ta, należąca do Bielszowic, włączona została do Pawłowa, a jej nazwa występuje jeszcze na planach Zabrza w okresie międzywojennym. W 1830 roku Pawłów Dolny i Górny połączono w jedną gminę. Jak wyglądały w tym czasie wsie i kolonie wchodzące w skład obecnego Zabrza, dowiadujemy się z opisu statystycznego, zawartego w trzeciej części „Geographische Beschreibung von Schlesien preußischen Antheils, der Grafschaft Glatz und der preußischen Markgrafschaft Ober-Lausitz” autorstwa J. G. Knie, opublikowanego we Wrocławiu w 1830 roku.

We wsi Biskupice stało 55 domów i folwark z owczarnią, 3 młyny wodne, katolicki kościół parafialny i szkoła katolicka z 2 nauczycielami. Wszyscy mieszkańcy Biskupic, w liczbie 415, byli katolikami.
W kolonii Dorota stało 14 domów, folwark i leśniczówka. Zamieszkiwało ją 73 katolików.
We wsi Grzybowice było 20 domów, folwark, owczarnia, cegielnia i piec do wypalania wapna. Spośród 168 mieszkańców Grzybowic 2 było ewangelikami, 5 żydami, a 161 katolikami.
W kolonii Kończyce znajdowało się 21 domów i kuźnica. Wszystkich 103 mieszkańców Kończyc było katolikami.
We wsi Makoszowy stało 35 domów, folwark, karczma, 2 młyny wodne. Zamieszkiwało ją 214 katolików.
W kolonii Marienau było 10 domów zamieszkałych przez 57 katolików.
W kolonii Maciejów w 20 domach mieszkało 101 katolików.
We wsi Mikulczyce stało 116 domów, folwark z owczarnią, 2 młyny wodne, tartak, katolicki kościół parafialny, szkoła katolicka z 1 nauczycielem i 1 nauczycielem pomocniczym. Spośród 681 mieszkańców Mikulczyc 2 było ewangelikami, 6 żydami, zaś 673 katolikami.
We wsi Pawłów w 42 domach mieszkało 204 katolików.
W kolonii Philippsdorf było 12 domów zamieszkałych przez 71 katolików.
We wsi Rokitnica stały 42 domy oraz folwark z owczarnią. Spośród 198 mieszkańców 6 było ewangelikami, 3 żydami, a 179 katolikami.
We wsi Zaborze w 70 domach mieszkało 345 katolików, do Zaborza należał folwark Poręba położony 1/4 mili na wschód od wsi. We wsi Zabrze stało 105 domów, owczarnia, młyn wodny, katolicki kościół parafialny oraz szkoła katolicka z 2 nauczycielami. Spośród 624 mieszkańców 6 było ewangelikami, 7 żydami, a 611 katolikami. Do Zabrza należały Gwozdek i Kuźnica.
W kolonii Małe Zabrze stało 25 domów zamieszkałych przez 491 mieszkańców, spośród których 34 było ewangelikami, 5 żydami, a 452 katolikami. Do Małego Zabrza przyporządkował Knie kopalnię „Królowa Luiza”, kopalnię „Amalia”, Główną Kluczową Sztolnię Dziedziczną, domy spedytora, mierniczego, kowala kopalnianego, 3 domy górników oraz dom operatora śluzy na Kanale Kłodnickim.

Od lat 40. XIX wieku następował coraz szybszy rozwój przemysłu. W 1841 roku rozpoczęto eksploatację kopalni „Concordia”, nadanej Karolowi Lazarowi Henckel von Donnersmarck jeszcze w 1828 roku. Dostarczała ona węgiel do wybudowanej w latach 1850-1851 huty „Donnersmarck”. Jej założycielem był syn Karola, Guido. Tak kopalnia, jak i huta wraz ze stojącą pomiędzy nimi koksownią weszły w skład utworzonej w 1872 roku spółki akcyjnej „Donnersmarckhütte. Oberschlesische Eisen- und Kohlenwerke Aktien Gesellschaft”. W 1853 roku Adolf Deichsel otworzył warsztat powroźniczy przy obecnej ul. K. Miarki. Z czasem na parceli położonej przy ul. Armii Krajowej wybudował fabrykę produkującą drut i liny. Również w 1853 roku Heinrich Koetz wybudował w Małym Zabrzu fabrykę kotłów parowych, przejętą siedem lat później przez hutę „Reden”. Huta ta wraz z koksownią powstała w latach 1855-1857 na granicy Małego Zabrza i Zaborza, a w 1872 roku została przekształcona w spółkę akcyjną. W 1854 roku August Borsig kupił w Biskupicach młyn wodny i działkę o powierzchni 14 hektarów oraz wydzierżawił pola górnicze „Gute Hedwig”, „Bertha-Wunsch” i „Hedwigs-Wunsch”. Kopalnię zaczął budować dwa lata później, zaś pierwszy węgiel wydobyto w niej w 1862 roku. Rok później syn Augusta Borsiga, Alfred rozpoczął budowę huty. Dwa pierwsze wielkie piece ukończono w sierpniu 1864 roku. W 1873 roku koncern „Borsigwerke” powiększył się jeszcze o kopalnię „Ludwigsglück” budowaną w latach 1852-1860 i 1868-1873. Rozrastała się również kopalnia „Królowa Luiza”. W latach 1869-1890, na południe od ul. Wolności, oddano do użytku szyby Poręba I-IV tworzące Pole Wschodnie tej kopalni. Z kolei w 1871 roku przy obecnej ul. 3 Maja Guido Henckel von Donnersmarck uruchomił jeszcze jedną kopalnię, nazwaną na jego cześć „Guido”. W 1864 roku Wilhelm Eisner uruchomił przy obecnej ul. Piastowskiej hutę szkła, a w 1867 roku Carl Sachs wybudował w Starym Zabrzu fabrykę smarów i tłuszczów przemysłowych. W grudniu 1868 roku przy ul. P. Stalmacha oddano do użytku prywatną gazownię, która w styczniu 1871 roku przekształciła się w spółkę akcyjną. Produkowała ona gaz z węgla dostarczanego przez pobliskie kopalnie. Oprócz przemysłu ciężkiego rozwijał się również przemysł spożywczy. W 1860 roku Loebel Haendler wybudował w Małym Zabrzu browar, który w czerwcu 1896 roku został przejęty przez spółkę akcyjną „Oberschlesische Bierbrauerei Aktien Gesellschaft vormals L. Haendler”. Również w Małym Zabrzu, w 1864 roku Heinrich Haendler wybudował młyn parowy, rozbudowany na przełomie XIX/XX wieku. We wrześniu 1871 roku w folwarku w Mikulczycach uruchomiono gorzelnię, wybudowaną przez zarząd dóbr ziemskich hrabiego Guido Henckel von Donnersmarck. Mniejsze browary działały w Biskupicach, Pawłowie i Zaborzu, a drugi duży browar wybudował w Starym Zabrzu Paul Sauer w 1893 roku. Powstały także dwa nowe folwarki. W 1837 roku na południe od Mikulczyc wybudowano folwark „Neuhof”, czyli „Nowy Dwór”, należący do rodziny Henckel von Donnersmarck ze Świerklańca. Ta sama rodzina wybudowała folwark koło Stolarzowic, który w sierpniu 1853 roku otrzymał oficjalną nazwę „Helene”. W następnych latach znany był jako „Helenenhof”. Rozwój przemysłu powodował z kolei rozwój urbanistyczny Zabrza. W 1848 roku w Starym Zabrzu (tak w pewnym momencie zaczęto nazywać starą wieś Zabrze dla odróżnienia od Małego Zabrza) w rejonie obecnej ul. J. W. Goethego powstała kolonia „Schüller”, zaś w Małym Zabrzu stanęły pierwsze domy dla górników kopalni „Concordia”, które dały początek późniejszej „Sand Kolonie”, czyli dzisiejszej „Zandce”. W 1860 roku również w Starym Zabrzu, pomiędzy obecnymi ulicami Mikulczycka i Jagiellońska powstała kolonia „Hochberg”. W 1863 roku Albert Borsig rozpoczął budowę osiedla mieszkaniowego dla robotników zatrudnionych w jego zakładach w Biskupicach. Oprócz 66 domów, na terenie osiedla wybudowano gospodę ze sklepem spółdzielczym, szkołę, kaplicę ewangelicką z cmentarzem, a na zapleczu gospody utworzono park z muszlą koncertową. W 1866 roku w Małym Zabrzu powstały jeszcze dwie kolejne małe kolonie. Pomiędzy dzisiejszymi ulicami K. Pułaskiego i Szczęść Boże utworzono kolonię „Kolejową”, a wzdłuż ul. Z. Krasińskiego kolonię „Szpitalną”. Z kolei w 1869 roku zapoczątkowano budowę dwóch kolonii skarbowych na gruntach okręgu dworskiego Zaborze. Już w kwietniu pomiędzy Królewską Inspekcją Górniczą a 26 pracownikami kopalni „Królowa Luiza” zastała podpisana umowa umożliwiająca górnikom nabycie parcel i wybudowanie na nich domów mieszkalnych. Jako lokalizację pod zabudowę wyznaczono tereny wzdłuż Kronprinzenstrasse, na odcinku pomiędzy dzisiejszymi ulicami Jodłową i Mikołowską. Po drugiej, północnej stronie ul. Wolności ciągnęły się w tym czasie pola uprawne chłopów zaborskich. Wybudowanie tego osiedla dało początek „Kolonii A”, należącej administracyjnie do Zaborza. W tym samym roku zarząd skarbowy podzielił teren położony na południe od Pola Wschodniego kopalni „Królowa Luiza” na parcele, celem nieodpłatnego przekazania ich robotnikom pracującym przy kopaniu szybów, chcącym wybudować własne domy. Jeszcze w 1869 roku wzniesiono pierwsze domy przy obecnych ulicach Wiejskiej, W. Bogusławskiego i W. Wróblewskiego. W ciągu następnych czterech lat powstało osiem kolejnych ulic, a do 1890 roku jeszcze sześć dodatkowych. Nową kolonię nazwano „Kolonią B”, ona również należała administracyjnie do Zaborza. Ponieważ w pobliżu tej kolonii znajdował się szybik nr 14 Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej, zwano ją również nieoficjalnie „Na Czternastem”. Na początku lat 70. XIX wieku w Zaborzu powstała jeszcze jedna kolonia, nazwana „Kolonią C”. Wybudowano ją pomiędzy obecnymi ulicami 3 Maja, Kolejową i J. Rymera. W lipcu 1874 roku fiskus utworzył „Kolonię D”, w której miało być wybudowanych 130 domów. Powstała ona na północ od Kolonii C, na terenach rozciągających się pomiędzy linią kolejową Gliwice – Poręba oraz obecnymi ulicami H. Sienkiewicza, 3 Maja i M. Rataja. Kolonię D przyłączono administracyjnie do gminy Dorota. W 1857 roku poświęcono murowany kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Biskupicach, zaś w 1868 roku konsekrowany został murowany kościół pw. św. Andrzeja Apostoła w Starym Zabrzu. 1 stycznia 1872 roku powołano w Zabrzu samodzielną gminę żydowską, obejmującą swym zasięgiem Biskupice, Dorotę, Maciejów, Mikulczyce, Zaborze, Małe Zabrze i Stare Zabrze. Miesiąc wcześniej, 1 grudnia 1871 roku, w Biskupicach mieszkało 61 wyznawców judaizmu, w Dorocie 11, w Mikulczycach 42, w Zaborzu 189, w Małym Zabrzu 285, w Starym Zabrzu 143, a w Maciejowie nie było ich wcale. Ponadto w należących do gminy żydowskiej w Bytomiu Rokitnicy i Marienau mieszkało w tym czasie odpowiednio 3 i 5 żydów. Jeszcze w lipcu 1867 roku w Małym Zabrzu wybudowano szkołę żydowską, a w 1872 roku poświęcono wybudowaną w jej pobliżu synagogę i wytyczony przy obecnej ul. Cmentarnej cmentarz.W następnych latach liczba członków gminy żydowskiej w Zabrzu wzrastała. W 1885 roku było ich 1013, a w 1910 – 1129. 1 czerwca 1873 roku utworzono samodzielna parafię ewangelicką. Tworzyli ją ewangeliccy mieszkańcy Biskupic, Doroty, Maciejowa, Mikulczyc, Sośnicy, Zaborza, Małego i Starego Zabrza. Według danych spisu powszechnego przeprowadzonego w Prusach 1 grudnia 1871 roku w Biskupicach mieszkało 772 ewangelików, w Dorocie 57, w Mikulczycach 46, w Sośnicy 24, w Zaborzu 321, w Małym Zabrzu 482, w Starym Zabrzu również 321, a w Maciejowie 0. Ponadto w należących do parafii w Bytomiu Makoszowach, Pawłowie i Rokitnicy mieszkało odpowiednio 11, 7 i 15 ewangelików, a w należących do parafii w Tarnowskich Górach Grzybowicach – 5. Ewangelicki Kościół Pokoju, wybudowany w Małym Zabrzu, poświęcono w 1874 roku. Szkoły powszechne dla dzieci wyznania ewangelickiego otwarto w Zabrzu, Biskupicach i Zaborzu. Również liczba członków parafii ewangelickiej w Zabrzu wzrastała. W 1885 roku było ich 2467, a w 1910 (po przyłączeniu doń w 1892 roku Kończyc, Pawłowa i Bielszowic) – 6467. W 1851 roku utworzono ekspedycję pocztową w Zabrzu. Kolejne placówki pocztowe powstały w 1867 roku w Biskupicach, w 1871 roku w Zaborzu i w 1873 roku w Mikulczycach. W 1857 roku Hermann Schwarts otworzył przy obecnej ul. Dworcowej pierwszą aptekę, a w 1858 roku Spółka Bracka oddała do użytku szpital wybudowany w Małym Zabrzu. Był on w następnych latach kilkakrotnie rozbudowywany. 1 października 1872 roku ukazał się pierwszy numer „Zabrzer Anzeiger” czyli „Kuriera Zabrzańskiego”, który od 1888 roku stał się gazetą codzienną. Jego pierwszym redaktorem i wydawcą był Julius Mücke. Ponadto, jeszcze przed połową XIX wieku, targ funkcjonował w Zaborzu, a od stycznia 1852 roku, początkowo w Starym Zabrzu, a od 1875 roku w Małym Zabrzu odbywały się targi czwartkowe. 27 marca 1873 roku król Prus Wilhelm podjął decyzję o podziale dotychczasowego powiatu bytomskiego na cztery mniejsze powiaty: bytomski, katowicki, tarnogórski i zabrski. Jako siedzibę ostatniego z nich wyznaczono wieś, co było bardzo rzadkim przypadkiem. Nowo powstały powiat zabrski miał powierzchnię 2,21 mili kwadratowej (11 962 ha) i liczył 38.981 mieszkańców. Znalazło się w nim 16 gmin: Bielszowice, Biskupice, Bujaków, Chudów, Dorota, Kończyce, Maciejów, Makoszowy, Małe Zabrze, Paniowy, Paniówki, Pawłów, Ruda, Sośnica, Stare Zabrze i Zaborze. Ponadto 11 samodzielnych okręgów dworskich (w Prusach była to całość posiadłości jednego dworu pańskiego; właściciel dworu zobowiązany był do publicznych obowiązków i świadczeń wobec gminy, do której dany okręg dworski przynależał). Majątki ziemskie Zabrze, Zaborze, Sośnica i Makoszowy należały do hrabiego Guido Henckel von Donnersmarck ze Świerklańca; majątek Bielszowice – do hrabiego Hugo Henckel von Donnersmarck z Siemianowic Śląskich; Ruda i Biskupice – do hrabiego von Ballestrem z Pławniowic, Bujaków, Chudów i Paniówki – do hrabiny Johanny von Schaffgotsch z Kopic; Paniowy – do hrabiny von Posadowsky-Wehner. Spośród pozostałych miejscowości wchodzących w skład dzisiejszego Zabrza Grzybowice, Marienau, Philippsdorf i Mikulczyce znalazły się w powiecie tarnogórskim, a Rokitnica pozostała w pomniejszonym powiecie bytomskim. W następnych latach liczba ludności w powiecie zabrskim stale rosła. W 1885 było to 59.199 mieszkańców, w 1895 – 91.137, w 1905 – 139.497, w 1910 – 159.810. Jak już wspomniano wyznaczenie wioski na siedzibę powiatu było dużą rzadkością. Małe wioski zaczęły przeobrażać się w coraz większe centrum administracyjne. Zaczęły powstawać różnego typu instytucje powiatowe. Sejmik powiatowy liczący początkowo 26, a w późniejszym czasie 45 członków, zajmował się sprawami finansowymi, przedstawiał kandydatów na stanowisko starosty, wybierał członków wydziału powiatowego i delegatów do sejmiku prowincjonalnego. Od października 1873 roku działały: urząd katastralny, lekarz powiatowy i chirurg powiatowy. W styczniu 1874 roku zaczęła się ukazywać powiatowa gazeta urzędowa „Zabrzer Kreis-Blatt”. W październiku 1875 roku oddano do użytku siedzibę starostwa powiatowego wybudowaną na parceli położonej przy obecnej ul. 3 Maja. Rozrastające się agendy starostwa powiatowego spowodowały konieczność jej dwukrotnej rozbudowy w latach 1894 i 1906. 1 października 1879 roku otworzono Sąd Rejonowy w Zabrzu, a 2 kwietnia 1884 roku rozpoczęła działalność Powiatowa Kasa Oszczędności. Rozwój przemysłu, przede wszystkim ciężkiego, powodował napływ dużej liczby ludności. Biorąc to pod uwagę, zabrski sejmik powiatowy na posiedzeniu w dniu 24 listopada 1875 roku powziął decyzję o utworzeniu gminy miejskiej poprzez połączenie gmin Małe Zabrze, Doroty z kopalnia „Guido”, części Starego Zabrza z hutą „Donnersmarck”, kolonii skarbowych Zaborze A, B, C oraz drobnych części okręgów dworskich Zabrze i Zaborze. Z odpowiednim projektem zwrócono się do króla pruskiego. Ten jednak projektu nie zaakceptował, co było zresztą na rękę miejscowym przemysłowcom. Działalność na terenach wiejskich była mniej skrępowana przepisami. Unikali oni ponadto znacznych świadczeń komunalnych i płacenia podatków przysługujących miastu. Dwa lata później powiększyły się natomiast Grzybowice. 1 kwietnia 1877 roku włączono doń Marienau i Philippsdorf. Równocześnie zmieniono nazwę powiększonej gminy z Grzibowitz na Pilzendorf. Również ostatnia ćwiartka XIX i początek XX wieku to intensywny rozwój terenu obecnego Zabrza w wielu różnych dziedzinach. W 1884 roku oddano do użytku koksownię „Poręba”, wybudowaną przez Fritza von Friedlaender-Fuld. W październiku 1890 roku wraz z nowo uruchomioną koksownią „Skalley”, weszła ona w skład spółki akcyjnej „Oberschlesischen Kokswerke und Chemische Fabriken A. G.”. Również w Zaborzu, w kwietniu 1894 roku berlińska firma „Handelsgesellschaft Caesar Wohlheim” otworzyła brykietownię. W 1898 roku w Biskupicach Franz von Ballestrem wybudował kopalnię „Castellengo”. Kolejne kopalnie powstały: w 1901 roku w Mikulczycach pod początkową nazwą „Donnersmarckhüttegrube” zmienioną następnie na „Abwehrgrube” oraz w 1906 roku koło Makoszów (późniejsza „Delbrückschächte”). Rok później przy tej ostatniej kopalni rozpoczęto budowę pierwszych pieców koksowniczych, które dały początek koksowni „Delbrück”. Jeszcze w 1872 roku oddano do użytku linię kolejową Gliwice – Bytom – Królewska Huta, na której wybudowano dworce kolejowe „Ludwigsglück” i „Borsigwerk”. W 1904 roku na linii kolejowej Gliwice – Ligota – Katowice uruchomiono przystanek w Makoszowach, a w 1906 roku na linii kolejowej Opole – Pyskowice – Borsigwerk – Chebzie oddano do użytku przystanek w Mikulczycach. W 1894 roku w okręgu zabrzańskim uruchomiono łączność telefoniczną, oddano do użytku parową linię tramwajową Gliwice – Zabrze – Zaborze – Królewska Huta – Bytom oraz wybudowano wodociąg dostarczający do Zabrza wodę z Zawady koło Pyskowic. W 1909 roku poświęcono wysoką na 46 metrów wieżę ciśnień dostarczającą wodę dla znacznej części Zabrza, Maciejowa, Sośnicy i warsztatów naprawy lokomotyw w Gliwicach. Pod koniec 1897 roku z elektrowni wybudowanej w Zaborzu popłynął pierwszy prąd, co pozwoliło rok później zelektryfikować tramwaje. Druga linia tramwajowa w 1898 roku połączyła Zabrze z Biskupicami i Bytomiem. W tym samym 1898 roku w Zabrzu oddano do użytku rzeźnię wybudowaną na rogu obecnych ulic Szczęść Boże i K. Pułaskiego. Rozwijała się także opieka zdrowotna. Rozbudowano szpital Spółki Brackiej, zaś nowe szpitale wybudowano w 1889 roku w Zaborzu i w 1910 w Zabrzu. Z kolei w Rokitnicy w 1904 roku oddano do użytku „Powiatowy Dom Inwalidów” powiększony w latach 1910-1911 o ochronkę dla dzieci. Powiększała się również sieć placówek pocztowych. W 1896 roku otwarto agencję pocztową w Zaborzu-Porębie, w 1902 roku agencje w Dorocie i Pawłowie, w 1906 roku w Makoszowach i Kończycach, a w 1907 roku w Rokitnicy. W 1911 roku oddano w Zabrzu do użytku nowy gmach Cesarskiego Urzędu Pocztowego, wybudowany naprzeciw dworca kolejowego. W 1881 roku odbył się pierwszy targ w Mikulczycach, od 1892 roku zaczęto organizować targi poniedziałkowe w Starym Zabrzu, a od 1898 roku targi sobotnie w Dorocie. Coraz większy nacisk kładziono na kształcenie dzieci. Stale zwiększała się liczba szkół powszechnych, powstawały szkoły zawodowe dla chłopców i szkoły gospodarstwa domowego dla dziewcząt. Obok prywatnej średniej szkoły dla dziewcząt istniejącej w Małym Zabrzu od 1869 roku, utworzono w 1900 roku progimnazjum dla chłopców, które w 1903 roku przekształcono w pełne gimnazjum. W 1898 roku otwarto bibliotekę zakładową huty „Donnersmarck”, dla której w 1911 roku wybudowano w Parku Hutniczym nowa siedzibę. Zaczęto także otwierać gminne biblioteki publiczne. W 1898 roku uruchomiono bibliotekę w Zaborzu, w 1899 roku w Pawłowie, w 1900 roku powstały biblioteki w Starym Zabrzu i w Biskupicach, w 1902 roku w Małym Zabrzu, Kończycach, Borsigwerku i Mikulczycach, a w 1905 roku założono bibliotekę w Rokitnicy. W styczniu 1897 roku odbył się w Zabrzu pierwszy seans filmowy, zaś w 1907 roku Johannes Poralla otworzył pierwsze stałe kino „Grand Kinematograph”. Do końca I wojny światowej pojawiło się w Zabrzu łącznie osiem kin, z których jedne działały tylko kilka miesięcy, inne zaś całe lata. Również mieszkańcy Biskupic, Mikulczyc i Zaborza doczekali się pierwszych kin jeszcze przed wybuchem I wojny światowej. W 1901 roku otwarto kasyno huty „Donnersmarck” z salą teatralną. Huta „Donnersmarck” była również właścicielem pływalni krytej, wybudowanej i oddanej do użytku w 1904 roku w Parku Hutniczym. Budowano nowe kościoły i rozrastała się sieć parafialna. W 1885 roku poświęcono kościół pw. św. Franciszka w Zaborzu. Trzy lata później erygowano tam samodzielną parafię. W 1896 roku konsekrowano nowy kościół pw. św. Wawrzyńca w Mikulczycach. W 1900 roku konsekrowano kościół pw. św. Anny w Dorocie, a samodzielną parafię erygowano 1 stycznia 1906 roku. W 1905 roku poświęcono w Zaborzu ewangelicki kościół Królowej Luizy. W 1912 roku zatwierdzono ustanowienie kuracji w Kończycach wydzielonej z parafii bielszowickiej. W tym samym roku w Rokitnicy poświęcono kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, a samodzielną parafię erygowano tam w 1913 roku. Kolejne starania o utworzenie jednej gminy o charakterze miejskim podejmowane były w Zabrzu na początku XX wieku. Tym razem zakończyły się one połowicznym sukcesem. Jego Królewska Mość Wilhelm II, zgodnie z dekretem z 20 lutego 1905 roku postanowił, że z dniem 1 kwietnia tegoż roku położone w powiecie zabrskim gminy wiejskie Stare Zabrze i Dorota, a także obszar dworski Zabrze przyłączone zostaną do gminy wiejskiej Małe Zabrze, która w przyszłości ma nosić nazwę Zabrze. Dodatkowo do nowo powstałej gminy włączono Kolonię C należącą do Zaborza i fragmenty obszaru dworskiego Zaborze graniczące z Kolonią C. Na mocy tego samego dekretu pozostałą część obszaru dworskiego Zaborze włączono do gminy wiejskiej Zaborze. Z kolei należące dotychczas do Starego Zabrza kolonie Gwozdek i Kuźnica przyłączono do Maciejowa, powiększając wydatnie jego obszar. Gminę Zabrze podzielono na 2 okręgi urzędowe: Zabrze-Północ i Zabrze-Południe. Granicę pomiędzy nimi stanowiła linia kolejowa Zabrze – Gliwice. W chwili utworzenia, Zabrze liczyło 55 643 mieszkańców. Stale wzrastała liczba mieszkańców w miejscowościach stanowiących dzisiejsze Zabrze. W niektórych z nich w ciągu ćwierćwiecza – pomiędzy 1885 a 1910 rokiem – wzrosła ponad czterokrotnie. W grudniu 1885 roku Biskupice liczyły 6858 mieszkańców, a cztery lata później, w grudniu 1910 roku – 15.244 mieszkańców. W pozostałych miejscowościach było to odpowiednio:

Dorota – 2852 mieszkańców;
Kończyce – 1022 i 4441;
Maciejów – 276 i 1381;
Makoszowy – 1011 i 2735;
Pawłów – 1810 i 5585;
Zaborze – 12.675 – 27.065;
Małe Zabrze – 6237;
Stare Zabrze – 9835;
Grzybowice – 840 i 372;
Mikulczyce – 3764 i 14.170;
Rokitnica – 1141 i 2848 mieszkańców.

Gmina Zabrze liczyła w 1910 roku 63.373 mieszkańców. Rosnąca liczba ludności powodowała konieczność budowy nowych domów, a także całych osiedli. W 1903 roku huta „Donnersmarck” rozpoczęła budowę osiedla mieszkaniowego dla swoich urzędników i robotników. Domy dla urzędników postawiono przy obecnych ulicach Krakusa i P. Stalmacha, domy dla robotników – przy obecnych ulicach ks. N. Bończyka, Bytomskiej, Cmentarnej, Krakusa i F. Siedleckiego. W 1907 roku w Rokitnicy rozpoczęto budowę domów w kolonii Ballestremów. Przeznaczone one były dla górników kopalni „Castellengo”. W końcu lipca 1914 roku wybuchła I wojna światowa, do której Niemcy przystąpiły 1 sierpnia. W dniach od 26 do 31 sierpnia 1914 roku w Prusach Wschodnich miały miejsce zacięte walki wojsk niemieckich z rosyjskimi. Doszło do nich w wyniku ofensywy rosyjskiej, będącej realizacją zobowiązań sojuszniczych Rosji wobec Francji, zaatakowanej na początku sierpnia przez armię niemiecką. Po początkowych sukcesach, armia rosyjska spotkała się ze zdecydowaną kontrofensywą wojsk niemieckich dowodzonych przez odwołanego z emerytury generała Paula von Beneckendorff und von Hindenburg. Główne boje toczyły się na polach pod Tannenbergiem, gdzie armia rosyjska została doszczętnie rozbita. Dwa tygodnie później (9-15 września) w bitwie nad jeziorami mazurskimi wojska niemieckie rozbiły i wyparły z Prus Wschodnich drugą z armii rosyjskich. W Niemczech wybuchł ogromny entuzjazm, którego ukoronowaniem było nazwanie 6 miejscowości nazwiskiem zwycięskiego wodza. Wniosek o zmianę nazwy gminy i powiatu Zabrze na Hindenburg postawiony został na posiedzeniu Rady Gminy Zabrze w dniu 3 grudnia 1914 roku, a ta uchwaliła go jednogłośnie. 21 lutego 1915 roku cesarz Wilhelm II zezwolił na te zmianę. W marcu zmieniono nazwę okręgu pocztowego, a dopiero w maju nazwę dworca kolejowego. Przegrana Niemiec w I wojnie światowej doprowadziła m.in. do wzrostu nastrojów nacjonalistycznych na Górnym Śląsku, a w konsekwencji do wybuchu dwóch powstań zbrojnych ludności polskiej w 1919 i 1920 roku. Zgodnie z postanowieniami Traktatu Wersalskiego o jego przyszłości miał zadecydować plebiscyt wyznaczony na 20 marca 1921 roku. W powiecie zabrskim uprawnionych do głosowania było 90.793 osoby. 89.152 z nich zagłosowały, z tego 45.219 za pozostaniem obszaru plebiscytowego w państwie niemieckim, a 43.261 za przyłączeniem go do Polski. 672 głosy unieważniono. W samym Zabrzu 21.333 głosujących opowiedziało się za Niemcami, a 14.873 za Polską. Za Niemcami opowiedzieli się w większości również mieszkańcy Biskupic, Zaborza i okręgu dworskiego Biskupice. Mieszkańcy pozostałych gmin i okręgów dworskich powiatu zabrskiego, a także mieszkańcy gminy Rokitnica i okręgu dworskiego Rokitnica z powiatu bytomskiego oraz gmin Grzybowice i Mikulczyce i okręgu dworskiego Mikulczyce z powiatu tarnogórskiego głosowali w większości za Polską. Niekorzystny dla Polski projekt podziału Górnego Śląska spowodował wybuch w nocy z 2/3 maja 1921 roku III powstania śląskiego. Do wieczora 3 maja Zabrze obsadzone zostało przez oddziały powstańcze, jedynie w śródmieściu znajdowała się francuska strefa neutralna, obejmująca instytucje i obiekty komunalne. W rękach polskich Zabrze pozostało do czasu zakończenia powstania. Decyzję o podziale obszaru plebiscytowego na Górnym Śląsku Rada Ambasadorów podjęła ostatecznie 20 października 1921 roku. Nowa granica przecięła również powiat zabrzański. Polsce przyznano 9 gmin: Bielszowice, Bujaków, Chudów, Kończyce, Makoszowy, Paniowy, Paniówki, Pawłów i Rudę oraz 3 okręgi dworskie: Bujaków, Chudów i Paniowy. Stanowiło to prawie 60% powierzchni powiatu zamieszkała przez 33% jego mieszkańców. Kończyce, Makoszowy i Pawłów przyłączono do powiatu rudzkiego, utworzonego na mocy rozporządzenia wojewody śląskiego z 17 czerwca 1922 roku. Po likwidacji powiatu rudzkiego z dniem 15 lutego 1924 roku, gminy te przyłączono do powiatu katowickiego. W 1931 roku Kończyce liczyły 5354 mieszkańców, Makoszowy – 3199, a Pawłów – 5681 mieszkańców. Gminy Biskupice, Maciejów, Sośnica, Zaborze i Zabrze, a także obszar dworski Biskupice pozostały w Niemczech. Przy szczegółowym wytyczaniu granicy odłączono od gminy Ruda 196 ha z 308 mieszkańcami i przekazano je Niemcom, którzy podzielili ten obszar pomiędzy Biskupice i Zaborze. Polska objęła przyznane jej tereny pod koniec czerwca, a Niemcy 4 lipca 1922 roku. Jeszcze zanim do tego doszło, rząd pruski uchwalił, iż z dniem 1 lutego 1922 roku obszar dworski Biskupice zostanie włączony do gminy wiejskiej Biskupice. Aż do czerwca 1923 roku nie było wiadomo komu przypadnie kopalnia „Delbrück”, położona na południe od lasu „Guido”. Zgodnie z decyzjami Rady Ambasadorów granica powinna przebiegać wzdłuż Czarniawki. Dopiero 9 czerwca 1923 roku Międzysojusznicza Komisja Graniczna przyznała teren kopalni Niemcom. Pięć dni później, 14 czerwca nastąpiło uroczyste przyłączenie kopalni do Zabrza. Równocześnie po polskiej stronie granicy znalazł się fragment linii kolejowej z dworcem w Makoszowach, część kopalnianych domów mieszkalnych i piaskownia obsługująca kopalnię. Przez wybudowane przy ówczesnej Makoschauer Chaussee (obecna ul. Makoszowska) przejście graniczne i urząd celny, górnicy z Makoszów codziennie przechodzili do pracy w kopalni. Umożliwiała im to polsko-niemiecka konwencja górnośląska podpisana 15 maja 1922 roku w Genewie. Ustanawiała ona specjalny pas pograniczny szeroki na 5 km po obu stronach granicy. Jego mieszkańcy korzystali ze szczególnych ułatwień przy przejściu granicy. Dotyczyło to przede wszystkim rolników posiadających grunty rolne po drugiej stronie granicy, a także robotników, których miejsca zamieszkania w obrębie pasa pogranicznego oddzielone były granicą od miejsca ich zatrudnienia. Granicę przekraczali na podstawie przepustek wystawianych na okres sześciu miesięcy. Ponadto, dla ułatwienia ruchu osobowego w obrębie obszaru plebiscytowego, wprowadzono system kart cyrkulacyjnych, uprawniających do wielokrotnego przekraczania granicy. Oprócz wyżej wymienionego, na terenie Zabrza wybudowano jeszcze kilka innych przejść granicznych. Przy obecnej ul. Trębackiej w Biskupicach i przy ul. Wolności w Zaborzu znajdowały się przejścia do Rudy. Przy ul. Pszczyńskiej w Zaborzu otwarto przejście do Pawłowa, a przy ul. 3 Maja przejście do Kończyc. Przez kilka lat istniało także przejście tranzytowe przy ul. Bytomskiej, ponieważ udając się w tym czasie z Biskupic do Bytomia, trzeba było przejechać przez znajdującą się w Polsce Rudzką Kuźnicę. Problem ten rozwiązało dopiero wybudowanie po stronie niemieckiej nowej szosy i nowego odcinka linii tramwajowej. Podział Górnego Śląska otworzył przed Zabrzem nowe perspektywy. Niemcy utraciły spore tereny, w tym tak ważne miasta jak Katowice i Królewska Huta. Po ich stronie granicy pozostały jedynie Bytom i Gliwice. Dlatego już w trzy miesiące po objęciu przez Niemcy przyznanych im terenów, rozporządzeniem Pruskiego Rządu Państwowego z 29 września 1922 roku, nadano gminie wiejskiej Hindenburg prawa miejskie z dniem 1 października tegoż roku. Władze gminne przeobraziły się w tymczasowy zarząd miasta i wyznaczyły na 26 listopada wybory 48-osobowej Rady Miejskiej. Dopiero w listopadzie 1923 roku wybrano pierwszego nadburmistrza Zabrza. Wiosną 1924 roku ogłoszono konkurs na herb miejski. Na konkurs wpłynęły 93 prace, a rozstrzygnięto go najprawdopodobniej dopiero na początku 1926 roku. Pierwszą nagrodę przyznano gliwickiemu grafikowi Alfredowi Brockelowi. Herb Zabrza, który po pewnych zmianach przedstawiał ostatecznie 3 czerwone wieże murowane z blankami i niebieskie koło zębate na żółtej tarczy, pruski Minister Spraw Wewnętrznych zatwierdził 17 maja 1927 roku. Choć lata I wojny światowej i okres powstań i plebiscytu nie sprzyjały rozwojowi, powstało w tym czasie w Zabrzu kilka nowych obiektów. W 1917 roku oddano do użytku szpital dziecięcy utworzony w budynku przy obecnej ul. 3 Maja, a w lipcu 1920 roku, po pięciu latach budowy koncern „Borsigwerk” uruchomił szpital w Biskupicach. W styczniu 1918 roku dyplomowany nauczyciel muzyki Johannes Pionczyk otworzył Instytut Muzyczny, który z czasem przekształcił się w Konserwatorium, przy którym działało Seminarium Muzyczne i Zawodowa Szkoła Muzyki Kościelnej. W 1918 roku w Pawłowie poświęcono tymczasowy kościół, mieszczący się w przystosowanej do kultu religijnego sali. W 1919 roku poświęcono kościół pw. Bożego Ciała w Kończycach i kościół pw. św. św. Jana i Pawła w Makoszowach. Samodzielne parafie erygowano w Pawłowie i Makoszowach 1 sierpnia 1925 roku. W grudniu 1920 roku uruchomiono linię autobusową na trasie Bielszowice – Zabrze – Mikulczyce, która uległa likwidacji po podziale Górnego Śląska. Praktycznie od chwili uzyskania przez Zabrze praw miejskich, jego władze czyniły starania o przyłączenie do nowo powstałego miasta tych miejscowości z powiatu zabrskiego, które po plebiscycie pozostały w państwie niemieckim. I o ile przyłączenie Biskupic, Maciejowa i Zaborza nie podlegało większym dyskusjom, to Sośnica stała się obiektem sporu pomiędzy Zabrzem i Gliwicami. Władze Zabrza powoływały się w tym sporze na istniejące powiązania urzędowe Sośnicy ze stolicą powiatu, przynależność sośnickich katolików i ewangelików do parafii zabrzańskich, powiązania komunikacyjne, a także konieczność wzmocnienia Zabrza, będącego „filarem narożnym niemczyzny na południowo-wschodniej granicy Niemiec i Prus”. Odpowiednie decyzje zapadły w Pruskim Sejmie Krajowym. „Ustawa o reorganizacji ustroju i zarządzie gmin i powiatów w Prowincji Górnośląskiej” uchwalona została 5 stycznia 1927 roku, ale obowiązywała już od 1 stycznia tegoż roku. Przede wszystkim uporządkowano w niej kwestię miejscowości należących poprzednio do powiatów przyłączonych w 1922 roku do Polski. Włączono je bądź do sąsiednich powiatów (raciborskiego, toszecko-gliwickiego), bądź do miast (Raciborza, Bytomia, Zabrza). Z reszty powiatu lublinieckiego utworzono nowy powiat z siedzibą w Dobrodzieniu; resztki powiatów bytomskiego i tarnogórskiego połączono w jeden powiat z siedzibą w Bytomiu. Ponadto kilka gmin z powiatu Toszek – Gliwice oraz gminę i okręg dworski Sośnica z powiatu zabrskiego przyłączono do miasta Gliwice. A co z Zabrzem? Z gminy Biskupice do gminy Rokitnica przyłączono tereny położone na północ od linii kolejowej Pyskowice – Bytom, wraz ze znajdującą się tam kopalnią „Castellengo”. Resztę Biskupic, to jest 873 ha zamieszkałe przez 16.977 mieszkańców włączono do Zabrza. Oprócz tego Zabrze powiększyło się o gminę Zaborze (963 ha i 29.858 mieszkańców), gminę Maciejów (175 ha i 2223 mieszkańców), fragment gminy Sośnica (33 ha z 453 mieszkańcami), fragment obszaru dworskiego Sośnica (146 ha z 74 mieszkańcami), niezamieszkany skrawek gminy Mikulczyce o powierzchni 8 ha, fragment obszaru dworskiego Mikulczyce o powierzchni 500 ha zamieszkany przez 178 osób. Równocześnie, na mocy tej ustawy, resztę obszaru dworskiego Mikulczyce włączono do gminy Mikulczyce. Ta zaś, wraz z gminami Grzybowice i Rokitnica znalazła się w powiecie bytomsko-tarnogórskim. Łącznie obszar Zabrza wzrósł z 1686 do 4384 ha. Już na początku 1928 roku obszar Zabrza powiększył się do 4468 ha. Z kolei na początku 1932 roku zmniejszył się do 4402 ha. Powodem tych zmian były wymiany terenów pomiędzy Zabrzem i Sośnicą oraz Zabrzem i Rokitnicą. We wrześniu 1928 roku Pruskie Ministerstwo Stanu zlikwidowało okręgi dworskie w powiecie bytomskim. Okręg dworski Grzybowice włączono do gminy Grzybowice, która powiększyła się również o fragment okręgu dworskiego Wieszowa. Większą część okręgu dworskiego Rokitnica włączono do gminy Rokitnica. Jedynie fragment o powierzchni ok. 20 ha wymieniono na fragment okręgu dworskiego Miechowice o podobnej powierzchni. Dodatkowo do gminy Rokitnica włączono jeszcze fragment okręgu dworskiego Stolarzowice.
Napływ do Zabrza uchodźców z terenów przyznanych Polsce, a także rosnąca liczba robotników ściągana z głębi Niemiec spowodowała rozwój budownictwa mieszkaniowego.
Już w październiku 1922 roku oddano do użytku 3 osiedla baraków. „Heimattreu Siedlung” (Osiedle Wiernych Ojczyźnie) postawiono przy placu Targów Sobotnich. „Siedlung von 4. Juli” wybudowano po północnej stronie obecnej ul. M. Skłodowskiej-Curie. „Philipp-Siedlung” postawiono pomiędzy obecnymi ulicami Wolności, J. Galla, J. Słowackiego i Pokoju. W następnych latach budowano osiedla i zespoły bloków wielorodzinnych, jak i osiedla domów jedno- i dwurodzinnych. W latach 1923-1928 na obszarze położonym pomiędzy obecnymi ulicami J. Matejki i Czołgistów oraz linią kolejową Gliwice – Poręba wybudowano „Osiedle Południowe”. Natomiast w latach 1924-1930 pomiędzy obecnymi ulicami Pokoju i Gliwicką powstało „Osiedle Północne”. W 1929 roku na północ od obecnego Parku im. Poległych Bohaterów wybudowano mała osiedle „Selbsthilfe” (Samopomoc). W tym samym roku w Zaborzu na terenie położonym na południe od obecnej ul. A. Pawliczka wybudowano osiedle domów wielorodzinnych. Duże osiedle wybudowano w latach 1928-1939 pomiędzy obecnymi ul. J. Piłsudskiego, Jana III Sobieskiego, F. D. Roosevelta i Armii Krajowej. Składało się ono z domów wielo i jednorodzinnych oraz szeregowych. W latach 1933-1934 pomiędzy obecnymi ulicami F. D. Roosevelta i Dożynkową powstało osiedle parterowych domów jednorodzinnych „Kleingartensiedlung West” (Osiedle Działkowe Zachód), a na zachód od „Osiedla Południowego” wybudowano osiedle domów jednorodzinnych „Siedlung Küsteracker”. W tych samych latach w Maciejowie wybudowano nieduże osiedle domów jednorodzinnych położone przy obecnych ulicach F. Prężyny i P. Maszyńskiego. Kolejne osiedle domów jednorodzinnych powstało w latach 1936-1938 pomiędzy obecnymi ulicami Mikulczycką, Gdańską, K. Hermisza i linią kolejową Gliwice – Bytom. Nazwano je „Siedlung der Deutschen Arbeitsfront” czyli Osiedle Niemieckiego Frontu Pracy. Jako ostatnie, w latach 1938-1939 wybudowano osiedle na terenie folwarku „Matheshof”, położonego pomiędzy liniami kolejowymi Gliwice – Bytom oraz Wrocław – Mysłowice. Osiedla powstawały również poza Zabrzem. W grudniu 1929 roku poświęcono osiedle „Helenenhof” wybudowane przy drodze Rokitnica –Stolarzowice. W Rokitnicy, po obu stronach zachodniej części obecnej ul. Krakowskiej w latach 1925-1926 wybudowano „Kreissiedlung” (Osiedle Powiatowe). Z kolei na „Gajdzikowych Górkach” powstało w latach 1934-1937 osiedle domów jednorodzinnych. W Mikulczycach w latach 1929-1935 wybudowano osiedle domów wielo- i jednorodzinnych usytuowane pomiędzy obecnymi ulicami S. Moniuszki, 11 Listopada i św. Teresy. Budowanie nowych osiedli wymusiło stawianie nowych kościołów i erygowanie nowych parafii. W 1926 roku poświęcono w Zabrzu kościół pw. Ducha Świętego, w 1928 roku kościół pw. św. Kamila de Lellis, w 1931 roku kościoły pw. św. Antoniego Padewskiego i św. Józefa. Ten ostatni, zaprojektowany przez kolońskiego architekta, prof. Dominika Böhma stał się z czasem symbolem architektury zabrzańskiej okresu międzywojennego. W 1929 roku poświęcono kościół pw. św. Jadwigi w Zabrzu – Zaborzu oraz konsekrowano kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Zabrzu – Biskupicach. W 1933 roku benedykowano w Pawłowie nowy kościół pw. św. Pawła Apostoła. W Mikulczycach wybudowano dwa nowe kościoły. W 1933 roku konsekrowano tam kościół pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezus, a w 1937 roku poświęcono drewniany kościół ewangelicki. Ostatni z przedwojennych kościołów zabrzańskich wybudowano w dzielnicy Maciejów. W 1936 roku poświęcono tam kościół pw. św. Macieja Apostoła.
Oprócz kościołów, powstało w Zabrzu w okresie międzywojennym wiele obiektów użyteczności publicznej.
W 1925 roku na obecnym placu Warszawskim postawiono gmach Banku Rzeszy, a w1927 roku budynek urzędu skarbowego. W 1925 roku oddano do użytku nowy ratusz w Biskupicach, zaś w 1929 roku ratusze w Zabrzu i Rokitnicy. W 1931 roku przy obecnej ul. Wolności otwarto siedzibę Miejskiej Kasy Oszczędnościowo-Pożyczkowej. W 1932 roku przy obecnej ul. H. Sienkiewicza stanęła siedziba urzędu pracy, a rok później policja zabrzańska przeprowadziła się do nowego gmachu wybudowanego na rogu obecnych ulic 1 Maja i gen. Ch. de Gaulle’a. W 1928 roku oddano do użytku szpital Spółki Brackiej wybudowany w Rokitnicy. Pięć lat później, w 1933 roku, w szpitalu wybudowanym przy klasztorze OO. Kamilianów w Zabrzu przyjęto pierwszych pacjentów. Powstawały nowe szkoły powszechne, założono kilka szkół średnich. Rozwijało się życie kulturalne. W 1935 roku zatwierdzono decyzję o utworzeniu Miejskiej Izby Regionalnej, która w 1938 roku przekształciła się w Muzeum Miejskie. Otwarto także kilka nowych kin. Już w 1919 roku filmy można było zobaczyć w kinie „Helios”, działającym przy obecnej ul. Dworcowej do stycznia 1934 roku. W 1927 roku przy obecnej ul. 3 Maja 32 uruchomiono kino „Apollo”. Rok 1931 przyniósł powstanie dwóch kolejnych kin. W październiku swoje podwoje otworzyło „Bürger-Kino”, wybudowane przy obecnej ul. Szczęść Boże. Miesiąc później zaczęto wyświetlać filmy w kinie „Nord-Lichtspiele”, urządzonym w starej restauracji znajdującej się przy obecnej ul. Wolności 179. Ostatnie kino zabrzańskie, nazwane „Lichtburg”, otwarto we wrześniu 1934 roku przy obecnym pl. Wolności. Nowe kina wybudowano również w Biskupicach, Mikulczycach i Rokitnicy. Ich właścicielem był Franz Bielowski. Przygotowywane w latach 20. XX wieku projekty przebudowy centrum Zabrza nie zostały nigdy zrealizowane. W czerwcu 1933 roku miejski radca budowlany Karl Breuer opracował nowy projekt przebudowy zabrzańskiego „City”. Przewidywał on wyburzenie kilku budynków przy obecnych ulicach Dworcowej i Wolności, wytyczenie na tym miejscu reprezentacyjnego placu i otoczenie go pięcioma nowymi gmachami. Od zachodu były to dwa połączone domy mieszkalne z wydzieloną na parterze częścią handlowo-usługową, od południa kino i gmach kasy oszczędnościowej z mieszkaniami na wyższych kondygnacjach, od wschodu budynek mieszkalno-usługowy ze sklepem rybnym od strony ul. Wolności i bankiem od strony placu. W ciągu następnych dwóch i pół roku projekt ten został zrealizowany. Plac nazwano „Peter-Paul-Platz”, obecnie znany jest jako plac Wolności.
Również w okresie międzywojennym rozwijano sieć komunikacyjną.
W 1925 roku oddano do użytku linię tramwajową Miechowice – Rokitnica – Wieszowa, dzięki czemu Rokitnica uzyskała połączenie z Bytomiem. Trzy lata później Rokitnicę połączono linią tramwajową z budowanym osiedlem Helenka. W 1934 roku uruchomiono linię tramwajową łączącą centrum Zabrza z Mikulczycami, a w 1936 roku przedłużono ją do kopalni „Guido”. Oprócz tramwajów, po Zabrzu jeździły również autobusy. W 1926 roku powołano Miejską Komunikację Samochodową, dzięki czemu z centrum Zabrza można było dojechać do Sośnicy, Zaborza, Mikulczyc, Grzybowic i Rokitnicy, kopalni „Delbrück”, „Osiedla Południowego”.
Dbano również o miejską zieleń.
Tuż po podziale Górnego Śląska w Zaborzu założono park, nazwany na cześć założyciela Parkiem Steinhoffa (obecny Park im. Gen. Karola Świerczewskiego). W latach 1924-1930, na terenie dawnych łąk i nieużytków położonych na zachód od obecnej ul. P. Dubiela, pomiędzy rzeką Bytomką i Kanałem Sztolniowym utworzono Park Miejski. W połowie lat 30. XX wieku zagospodarowano Las Guido (obecny Park Leśny im. Powstańców Śląskich). Wytyczono tam alejki spacerowe i założono niewielki zwierzyniec. W 1938 roku otwarto dla zwiedzających Ogród Botaniczny, który powstał przy obecnej ul. J. Piłsudskiego.
Przez cały okres międzywojenny rosła liczba mieszkańców Zabrza.
W styczniu 1927 roku wynosiła ona 125.392 osoby, pięć lat później, w październiku 1933 roku było to 131.309 mieszkańców. W Grzybowicach mieszkało w tymże 1933 roku 1791 osób, w Mikulczycach – 20.152 osoby, a w Rokitnicy – 7782 osoby. Wśród nich byli również Polacy. Już w sierpniu 1923 roku otwarto polskie szkoły mniejszościowe w Mikulczycach i Zaborzu. Pierwsza z nich działała aż do wybuchu II wojny światowej. Ta druga, z powodu braku uczniów zamknięta została w 1935 roku. Polacy zorganizowani byli w Związku Polaków w Niemczech, działało polskie harcerstwo i polskie chóry. 1 września 1939 roku hitlerowskie Niemcy napadły na Polskę, co zapoczątkowało II wojnę światową. Kończyce, Makoszowy i Pawłów zostały zajęte przez wojska niemieckie, a następnie na mocy dekretu z 8 października 1939 roku, wraz z dawnym Województwem Śląskim przyłączone do III Rzeszy. Rozpoczęły się prześladowania polskich działaczy narodowych, księży i inteligencji. Wielu z nich trafiło do więzień i obozów koncentracyjnych, gdzie część z nich została zamordowana. W czasie wojny wielu mężczyzn z terenu obecnego Zabrza zostało wcielonych do armii niemieckiej. Część z nich trafiła do niewoli, a następnie do 2 Korpusu Polskiego, bądź jednostek polskich walczących u boku Armii Czerwonej. Przy zakładach przemysłu ciężkiego powstały obozy pracy przymusowej, wykorzystujące niewolniczą siłę roboczą. Jeszcze przed wybuchem wojny rozpoczęło się prześladowanie Żydów. W październiku 1932 roku mieszkało ich w Zabrzu 1160, a dwa lata później – 1064. We wrześniu 1935 roku uchwalono w III Rzeszy „Ustawy Norymberskie” wymierzone przeciwko ludności żydowskiej. W nocy z 9/10 listopada 1938 roku w całych Niemczech zorganizowano masowy pogrom Żydów. Także w Zabrzu spalono tej nocy synagogę. Ostatnich zabrzańskich Żydów wywieziono w maju 1942 roku do obozu zagłady w Auschwitz. W dniach 24-28 stycznia 1945 roku Zabrze zostało zdobyte przez Armię Czerwoną i w mieście ustanowiono komendanturę wojskową. Rozpoczęła się grabież zabrzańskich zakładów przemysłowych, sklepów i lokali gastronomicznych. Do pracy w radzieckich kopalniach wywiezionych zostało ponad 10 tys. mieszkańców obecnego Zabrza. Wielu z nich nigdy do domów już nie wróciło. 19 marca 1945 roku władzę w Zabrzu przejęła z rąk radzieckich administracja polska. Na jej czele stanął prezydent Zabrza Paweł Dubiel. W Zabrzu, Grzybowicach, Mikulczycach i Rokitnicy rozpoczął się proces weryfikacji narodowościowej mieszkańców. Tych, którzy go nie przeszli pomyślnie, zmuszono do wyjazdu do Niemiec. Z kolei w Kończycach, Makoszowach i Pawłowie przeprowadzono rehabilitację tych, którzy w czasie wojny zmuszeni zostali do przyjęcia niemieckiej listy narodowościowej. Do Zabrza zaczęli napływać repatrianci z Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej, przybysze z Polski centralnej, a w następnych latach także górnicy, reemigranci z Francji, Belgii i Niemiec. Pierwszy po II wojnie światowej powszechny Sumaryczny Spis Ludności przeprowadzono w Polsce 14 lutego 1946 roku. Tego dnia Zabrze miało 104.184 mieszkańców. Na koniec 1948 roku było ich już 125.058, z czego 79.425 osób stanowiła ludność miejscowa, 45.463 osoby – ludność napływowa, a 170 osób określono jako Niemców. Jeszcze w drugiej połowie lat 40. XX wieku władze Zabrza zaczęły starać się o powiększenie jego obszaru o sąsiednie miejscowości. W kwietniu 1948 roku Miejska Rada Narodowa podjęła uchwałę, w której zaleciła Zarządowi Miejskiemu wystąpienie do Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach z wnioskiem o przyłączenie do miasta Zabrza Mikulczyc, Rokitnicy, Rudy Śląskiej, Bielszowic, Pawłowa, Kończyc i Makoszów. Pierwsze zmiany terytorialne nastąpiły dopiero w 1951 roku rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 17 marca w sprawie zniesienia i zmiany granic niektórych powiatów oraz utworzenia i zmiany granic niektórych miast stanowiących powiaty miejskie w województwie katowickim. Z dniem 1 kwietnia 1951 roku do Zabrza przyłączono z powiatu bytomskiego gminy Mikulczyce (1045 ha) i Rokitnica (947 ha) oraz gromadę Grzybowice (385 ha) z gminy Wieszowa, zaś z powiatu katowickiego gminy Kończyce (145 ha), Makoszowy (763 ha) i Pawłów (142 ha). W ten sposób ogólna powierzchnia Zabrza powiększyła się do 7835 hektarów. Trzy lata później, rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 17 lipca 1954 roku do Zabrza przyłączono teren osiedla Helenka (97ha), będący dotychczas częścią gminy Stolarzowice. Z kolei na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 grudnia 1960 roku do Zabrza włączono: 103 hektary z Rudy Śląskiej leżące pomiędzy Kończycami i Pawłowem, niewielki skrawek przy ul. Tatrzańskiej w Pawłowie oraz na południe od Kończyc; z Gliwic 1 hektar położony na południe od ul. F. D. Roosevelta; 122 hektary z powiatu gliwickiego i 11 hektarów z powiatu tarnogórskiego położone pomiędzy Mikulczycami i Grzybowicami. Przejęcie gruntów z powiatu gliwickiego związane było z planowaną budową dzielnicy przemysłowo-magazynowej (obecne ulice Magazynowa, Pyskowicka i Handlowa). Pozostałe zmiany wyniknęły z konieczności korekty biegu granic miasta, a rozporządzenia weszło w życie z końcem 1960 roku. Ostateczne ustalenie granic Zabrza nastąpiło na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 22 maja 1963 roku w sprawie zmiany granic miast Ruda Śląska i Zabrze. Z obszaru Zabrza wyłączono 122 hektary gruntów położonych pomiędzy Zaborzem i Biskupicami i przekazano je Rudzie Śląskiej. W przeważającej części były to obszary włączone z Rudy do Biskupic i Zaborza w 1922 roku, a zajmowane przez pola rolników mieszkających w Rudzie. Po tej zmianie powierzchnia Zabrza wynosiła 8013 hektarów. Na nowo pozyskanych terenach zaczęto budować osiedla mieszkaniowe. Jeszcze w 1950 roku rozpoczęto budowę osiedla „Rokitnica I” w Rokitnicy. Pierwszy etap jego budowy zakończono w 1955 roku, a po kilkuletniej przerwie przystąpiono do etapu drugiego. Na przełomie lat 60/70. XX wieku przystąpiono do budowy osiedla „Rokitnica II”, zlokalizowanego wzdłuż ul. Budowlanej. Z kolei w pozyskanej ze Stolarzowic Helence wybudowano w latach 1955-1961 tzw. stare osiedle, które wchłonęło kilka domów wybudowanych przez Niemców jeszcze w 1929 roku. Jego rozbudowa nastąpiła w latach 70. XX wieku. Osiedla powstawały również w samym Zabrzu. W latach 1955-1965 wybudowano osiedle „Jana Matejki” graniczące od południa z torami kolejowymi linii Sośnica – Poręba, a na północy z ulicami F. D. Roosevelta i W. Reymonta. W jego bezpośrednim sąsiedztwie w 1965 roku rozpoczęto budowę osiedla „Władysława Reymonta”, zlokalizowanego pomiędzy ulicami F. D. Roosevelta, W. Reymonta, Klonową i gen. Ch. de Gaulle’a. Pod koniec lat 60. XX wieku wybudowano 6 11-piętrowych punktowców tworzących obecnie osiedle „Barbary”. Inne duże osiedla to: osiedle „Janek” wybudowane na terenie położonym pomiędzy ul. Makoszowską a Parkiem Leśnym im. Powstańców Śląskich.; osiedle „Jana Dzierżona” wybudowane na miejscu przedwojennego osiedla baraków; osiedle domów jednorodzinnych wybudowane w dawnym Zaborzu-Wsi i osiedle domów wielorodzinnych wybudowane w Zaborzu-Porębie; osiedle „Marii Skłodowskiej-Curie”; osiedle „Tadeusza Kotarbińskiego” pomiędzy ulicami Franciszkańską, Gdańską i W. Tatarkiewicza. Od końca lat 70. do połowy lat 80. XX wieku na dawnych polach folwarku „Nowy Dwór” powstało osiedle „Mikołaja Kopernika”. Lata 90. XX wieku, wobec załamania się wielorodzinnego budownictwa spółdzielczego, to okres budownictwa jednorodzinnego. Dopiero w listopadzie 2003 roku rozpoczęto budowę osiedla przeznaczonego dla mieszkańców domów, wyburzanych pod projektowaną Drogową Trasę Średnicową. Powstaje ono przy ul. Jodłowej. Budowa nowych osiedli powodowała dalszy rozwój sieci parafialnej na trenie Zabrza. Już w 1947 roku poświęcono kaplicę pw. Niepokalanego Serca Najświętszej Marii Panny, zorganizowaną w dawnym baraku drewnianym przy ul. D. Trocera. 11 lat później erygowano tam samodzielną parafię, a w 1988 roku konsekrowano nowy, murowany kościół. W 1958 roku erygowano parafię Matki Boskiej Różańcowej w Grzybowicach, w 1982 roku parafię Najświętszej Marii Panny Matki Kościoła na osiedlu Helenka, a w 1987 roku parafię Krzyża Świętego obejmującą swoim zasięgiem osiedla „Jana Dzierżona” i „Janek”. Najmłodsza parafia zabrzańska, św. Wojciecha, erygowana została w 1998 roku. Przez wiele powojennych lat liczba mieszkańców Zabrza rosła, swoje maksimum osiągając w 1976 roku. Zameldowane były wtedy w Zabrzu 204.163 osoby. Osiem lat później, w 1982 roku było to już tylko 195.768 osób. W następnych latach znowu pojawiła się tendencja wzrostowa. W 1995 roku było 201.302 zabrzan. Od tego momentu liczba mieszkańców Zabrza ponownie zaczęła spadać.