Leżajsk – to jedno z najstarszych miast Polski południowo-wschodniej, które może poszczycić się ponad 600 letnią historią swojego istnienia. Położone jest u podnóża wschodniej krawędzi Płaskowyżu Kolbuszowskiego, tuż nad doliną Sanu, który płynie w odległości 3,5 km od centrum miasta. Zajmuje obszar ponad 20 km, od zachodu granicząc z wielkim sosnowym borem, stanowiącym resztki dawnej Puszczy Sandomierskiej, od wschodu opiera się o lewy brzeg Sanu, od południa otoczony jest na małym odcinku korytem rzeki Błotni zmierzającej do Sanu, od północy zaś wkracza na piaszczysto-gliniastą dolinę Sanu, gdzie według dokumentów (w rejonie dzisiejszej wsi Stare Miasto) znajdowało się centrum Leżajskiego grodu. Leżajsk, zwany pierwotnie “Leżeńskiem” (nazwa prawdopodobnie pochodzi od słowa “leże” – stary termin wojskowy oznaczający miejsce postoju, obozowisko) jako osada istniał już prawdopodobnie w XIII wieku. Początki tej osady giną w mrokach dziejów. Pierwsze historyczne wzmianki o Leżajsku – “Lanżyasko” – spotkać można w wierszu Jana Kochanowskiego pt. “Dryas Zamchana”. W opisie miejscowości “Lanżyasko” poeta sięga początków XIII wieku, a mianowicie roku 1228. Pierwsza historyczna i udokumentowana wiadomość o Leżajsku pochodzi jednakże dopiero z połowy XIV wieku. Jest to przywilej króla Kazimierza Wielkiego dla Jana Pakosławica: “Dnia 19 stycznia 1354 roku król Kazimierz Wielki nadał Janowi Pakosławicowi, dziedzicowi Stożysk, Rzeszów ze znacznym obszarem ziemi i wieś Lanżaysko na granicy Ziemi Jarosławskiej leżące”. Średniowieczne dzieje miasta Leżajska zamykają się w latach 1397-1524. Pierwszą datę wyznacza wydanie przez Władysława Jagiełłę przywileju lokacyjnego. Datą kończącą średniowieczny okres dziejów miasta jest rok 1524 – wydanie przez Zygmunta Starego drugiego przywileju lokacyjnego, na mocy, którego przeniesiono miasto na inny, bardziej obronny teren. Prawa miejskie uzyskała wieś Królewska Leżeńsko w roku 1397 na podstawie dokumentu wydanego w Radomiu przez króla Władysława Jagiełłę na prośbę wójta Jana Wałacha. Pragnąc pożytki nasze i Państwa naszego przez osadzanie wsi i miast pomnażać (…) przez karczowanie lasów i zarośli do urodzajnego przywieść stanu, postanowiliśmy wieś naszą Leżeńsko przeistoczyć na miasto z nadaniem mu nazwy “Królowo myesto…”. Nazwa Królowo myesto, mająca charakter oficjalny nie utrzymała się, mimo, że w dokumentach tak właśnie miasto nazywano. Dawna tradycja okazała się mocniejsza i miasto przejęło nazwę wsi, na terenie której powstało. Król powierzył wójtostwo Leżajska, za sto grzywien praskich (licząc za grzywnę 48 groszy polskich) Stanisławowi Jasieńskiemu, mieszczaninowi z niedalekiego Przeworska. Na zagospodarowanie przeznaczył miastu milę lasu po obu stronach Sanu. Ponadto 130 łanów ziemi, z czego 8 miało przypaść Kościołowi. W roku 1435 Leżajska Królewszczyznę przeorganizowano w Starostwo leżajskie, znakomicie się rozwijające na obfitujących w drzewo, zwierzynę i żyzne grunty nadsańskich ziemi. Był to najlepszy okres dla rozwoju ekonomicznego miasta. Przez Leżajsk wiodła droga handlowa z południowego wschodu na północ wzdłuż Sanu. Bogactwo miasta przyciągnęło Tatarów, toteż w latach 1498, 1500, 1509, 1519, 1524 doszczętnie złupili i zniszczyli miasto. Coś trzeba było zmienić, aby zapewnić miastu dalsze życie i rozwój. Los Leżajska odmienił król Zygmunt I Stary. W 1524 roku osobiście przybył do Leżajska i specjalnym dokumentem, wydanym we Lwowie, przeniósł gród znad Sanu na miejsce bardziej obronne (miejsce obecne), zaś dawny Leżajsk przybrał nazwę Stare Miasto i zszedł do rzędu wsi. Równocześnie król nadał miastu nową nazwę Leżajsk Zygmuntowski. Przywilej lokacyjny wydany przez Zygmunta Starego w 1524 roku otwierał nowy rozdział w dziejach miasta Leżajska. Przeniesienie miasta na nowe miejsce i przywileje zagwarantowane jego mieszkańcom wpłynęły na szybki jego rozwój. Leżajsk staje się w tym okresie znacznym ośrodkiem życia gospodarczego. Rozwija się rzemiosło (istniało 51 cechów) i handel zbożem, futrami, dywanami suknem. Leżajsk w latach 1553-1557 by starostwem królowej Bony, której działalność gospodarcza okazała się bardzo korzystna dla miasta. W latach 1607-1610 miasto stało się widownią krwawych zamieszek i swawoli magnatów – Łukasza Opalińskiego i Stanisława Stadnickiego. Pierwszy z nich był starostą leżajskim, późniejszym marszałkiem wielkim koronnym, drugi – panem na Łańcucie, zwanym powszechnie “diabłem łańcuckim”, znanym awanturnikiem. Stadnicki organizował zbrojne wyprawy na dobra Opalińskiego. Miasto drogo zapłaciło za porachunki magnatów. W ciągu 3 lat wojny domowej zostało dwukrotnie złupione i spalone. Opaliński po pokonaniu Stadnickiego ufundował w Leżajsku Klasztor Bernardynów, ozdobę Leżajska. Niedługo po zakończeniu magnackiej wojny, bo w 1623 roku na miasto znów najeżdżają Tatarzy, paląc go i plądrując, a ludność uprowadzając w jasyr. Wiatach 1655-1656 Leżajsk znajduje się w ogniu wojny szwedzkiej. Przez miasto dwukrotnie przeciągają wojska króla szwedzkiego Karola Gustawa, łupiąc starostwo leżajskie. Potem przez następne 50 lat Leżajsk był niszczony przez wojska węgierskie Jerzego Rakoczego, drugi najazd Szwedów za Karola XII i Konfederację Tamogrodzką. W wyniku I rozbioru Polski w 1772 roku miasto Leżajsk zostaje włączone do monarchii austriackiej. Zaborcy likwidują starostwo leżajskie. Ostatnim starostą w Leżajsku był Józef Potocki. Przez ponad 40 lat dobra leżajskie administrowane były przez urzędników austriackich i dopiero w wyniku licytacji w 1819 roku sprzedane zostały hrabiem Wojciechowi Mierowi. Od niego zaś nabył je w latach 1830-1831 Alfred Potocki, pierwszy ordynat w Łańcucie. Leżajsk stał się odtąd prowincjonalnym ośrodkiem miejskim, położonym na pograniczu zaborów austriackiego i rosyjskiego, bez większego znaczenia gospodarczego i bez jakichkolwiek perspektyw rozwojowych. Kilkakrotnie niszczyły go pożary. Jeden z nich w 1811 roku strawił całe centrum miasta, w którym ocalało tylko kilka murowanych budynków. Gospodarczą stagnację Leżajska przerywają wydarzenia polityczne W 1809 roku zajęły miasto wojska Księstwa Warszawskiego dowodzone przez księcia Józefa Poniatowskiego. Wkrótce jednak wycofały się i do miasta ponownie wkroczyli Austriacy. Głośnym echem odbiło się w Leżajsku powstanie styczniowe w 1863 roku. Mieszczanie leżajscy licznie zasilali szeregi powstańców i kilkudziesięciu z nich zginęło w walkach z wojskami carskimi. Pierwsza wojna światowa (1914-1918) dała się miastu poważnie we znaki. Rekwizycje i przemarsze wojsk austriackich, rosyjskich i niemieckich, rabunki i pożary, walki nad Sanem doprowadziły do poważnych zniszczeń i śmierci wielu ludzi. Po I wojnie światowej Leżajsk i okolice weszły w obręb powiatu łańcuckiego i województwa lwowskiego. Był to trudny okres dla mieszkańców Leżajska, ponieważ panowała inflacja pieniężna, niedostatek pracy, powszechna nędza. Pewna stabilizacja gospodarcza rozpoczęła się dopiero od 1925 roku po zwalczeniu inflacji. Leżajsk pozostał nadal niewielkim zacofanym ośrodkiem miejskim, którego mieszkańcy trudnili się głównie handlem, rękodzielnictwem i rzemiosłem. Przez okres międzywojenny pomyślnie rozwijało się życie kulturalne miasta. Prężnie działało Gimnazjum i Liceum, powołane jeszcze w 1912 roku oraz dwie szkoły powszechne. Działało też kilka bibliotek publicznych. Największymi inwestycjami z tych lat był tartak i okazały gmach sądu powiatowego. W 1939 roku miasto zamieszkiwało 4038 Polaków, ok. 2000 Żydów i ok. 500 Ukraińców. Bezpośrednie skutki II wojny światowej i hitlerowskiego najazdu na nasz kraj Leżajsk odczuł w dniu 4 września 1939 roku. Na miasto wówczas dokonało nalotu 11 niemieckich samolotów. Odtąd naloty trwały bez przerwy, szerząc panikę i zniszczenie. 10 września 1939 roku zmotoryzowane oddziały niemieckie wkroczyły do Leżajska i dzień ten stal się początkiem trwającej niemalże 5 lat okupacji hitlerowskiej, jednego z najtragiczniejszych okresów w jego dziejach. Łapanki, aresztowania, rewizje i rozstrzeliwania stały się od pierwszych dni hitlerowskich rządów rzeczą codzienną w życiu mieszkańców miasta. Jako pierwsi doświadczyli skutków okupacyjnych leżajscy Żydzi. Zostali skoncentrowani w gettach, skąd wywieziono ich do obozów zagłady oraz na miejsca masowej eksterminacji. Płytami nagrobkowymi z cmentarza żydowskiego Niemcy wybrukowali leżajski rynek.Niemniej okrutny los spotkał polską ludność Leżajska. Zmuszano ją do poniżających prac, wysyłano na niewolnicze roboty w głąb Rzeszy. 28 maja 1943 roku Niemcy aresztowali ok. 300 mieszkańców, z których część zwolniono, niektórych zesłano do obozów, zaś 43 rozstrzelano. Ogółem w okresie okupacji zginęło ok. 3,5 tysiąca mieszkańców Leżajska, a więc więcej niż połowa ogólnej liczby jego mieszkańców z 1939 roku. Odpowiedzią na terror hitlerowców był udział ludzi z Leżajska w akcjach Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich, Gwardii Ludowej. Wydawano prasę konspiracyjną. Walka z okupantem była różnorodna. Z bronią w ręku i granatem w kieszeni atakowano posterunki niemieckie, odbijano więźniów i kontyngenty, niszczono tory i mosty, likwidowano zdrajców i najbardziej zwyrodniałych Niemców. Istniał jeszcze inny, cichy front walki o zachowanie godności, o ochronę tego, co najcenniejsze – umysłów młodzieży przed degeneracją, wynarodowieniem i ciemnotą. Ważną rolę w tym cichym froncie walki odegrali nauczyciele, którzy na terenie Leżajska i okolicach zorganizowali i prowadzili tajne nauczanie dzieci i młodzieży. 24 lipca 1944 roku Leżajsk został wyzwolony przez wojska radzieckie. Znaczyło to zakończenie okresu okupacji hitlerowskiej. Będąc przez wiele lat typowym, niewielkim miasteczkiem, najbardziej zacofanej gospodarczo i społecznie części naszego kraju, Leżajsk miał w latach powojennych niełatwy start do nowego życia. Zniszczenia wojenne, straty w ludziach, a także brak większego przemysłu, wszystko to hamowało jego rozwój. Dopiero na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych Leżajsk zaczął się podnosić z upadku i zacofania. W 1947 roku zaczęła działać w mieście Miejska Biblioteka Publiczna, w 1951 roku otrzymał radiowęzeł, a w 1954 roku zelektryfikowano miasto. Większy rozmach w rozwoju miasta nastąpił dopiero po utworzeniu w 1956 roku powiatu leżajskiego. Istniał on do 31. V. 1975 roku. W tym czasie nastąpił wzrost industrializacji Leżajska. Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych wzniesiono i oddano do użytku Zakłady Silikatowe, Zakłady Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego “Hortex”, Fabrykę Maszyn, Zakłady Instal, Browar. Obok tych zakładów powstało szereg mniejszych. Od 1966 roku wzmożone budowę bloków mieszkalnych i domów jednorodzinnych na kilku osiedlach. Konieczne to było w związku ze wzrostem zatrudnienia w zakładach pracy, jak też idącym w ślad za tym zwiększaniem się liczby ludności miasta. Ludność z miasta z cyfry 4500 w 1944 roku podnosiła się systematycznie i przy końcu 1997 roku osiągnęła 16 tysięcy.Po likwidacji powiatu leżajskiego powołano Rejon Leżajsk, który powiększono w sierpniu 1990 roku. Jego ośrodkiem zostało miasto Leżajsk. Obszarem przewyższa on dwukrotnie powiat leżajski z lat 1956 – 1975. Wizerunek Leżajska jest typowy dla wielu miast polskich obecnej doby. Kolorowe szyldy nęcące różnorodnością towarów, witryny sklepowe, banki. Nad tą współczesną fasadą górują w Leżajsku zabytki, będące świadectwem przeszłości, znamion wytrwałości pokoleń mieszkańców, która sprawiła, że miasto odradzało się po każdej klęsce, powstawało na nowo, niczym “Feniks z popiołów”.
Tekst pochodzi ze strony: www.sp1.lezajsk.pl/page.php?19