TARNOBRZEG
Położony na prawym brzegu Wisły, Tarnobrzeg to najdalej wysunięte na północ miasto regionu karpackiego. Na jego obszarze wciąż znajduje się kilka lasów, będących fragmentami rosnącej tu niegdyś Puszczy Sandomierskiej. Choć jako miasto powstał dopiero w 1593 r., to ślady przebywającego na tych terenach człowieka pochodzą sprzed 9000 lat p. n. e. I choć w Tarnobrzegu nie zostały zbyt licznie przeprowadzone badania archeologicznie, to rozwój miasta i związana z nią rozbudowa daje nadzieje, że niejedna firma archeologiczna czy instytucja rzuci nieco światła na nieznane lub nie zgłębione jeszcze fragmenty historii.
Pierwsi ludzie
Z terenu Tarnobrzega pochodzą pojedyncze znaleziska krzemienne, które są świadkami przebywania na tym obszarze kultury świderskiej. Ludność ta w okresie schyłkowego paleolitu, czyli w końcowej fazie starszej epoki kamienia eksplorowała tereny plejstoceńskiej tundry w poszukiwaniu pożywienia. Najprawdopodobniej pojawiali się tu podążając za przemieszczającymi się sezonowo reniferami – głównym obiektem polowań. Archeolodzy odkryli ślady obozowisk świderskich łowców w okolicznych miejscowościach. Ocieplenie się klimatu, nazywane holocenem, spowodowało odejście reniferów na północ, a wraz z nimi odeszła społeczność kultury świderskiej. Na ich miejsce przybyła ludność mezolityczna. Znanych jest zaledwie kilka znalezisk krzemiennych oraz jedno obozowisko z terenu tarnobrzeskiego osiedla – Sobowa. Znaleziska te wiążą się z kulturą komornicką oraz młodszą, janisławską. Społeczność ta opierała swoją gospodarkę głównie na zbieractwie, rybołówstwie i polowaniu- głównie w lasach. Od około 7 tys. lat temu na obszar miasta zaczęły przybywać społeczności neolityczne, które przyniosły ze sobą znajomość hodowli zwierząt, rolnictwa oraz produkcji ceramiki. Ze stanowiska Tarnobrzeg-Borów 1 znany jest ślad pobytu przedstawicieli kultury ceramiki wstęgowej rytej. Bardziej trwałe osadnictwo w rejonie Tarnobrzega wiąże się z przybyciem kultury pucharów lejkowatych (3700–1900 p.n.e). Nazwa pochodzi od charakterystycznej formy ceramiki z brzuścem baniastym i szeroko rozchylonym kołnierzem, przypominającym swym kształtem właśnie lejek. Ludność tej kultury wyróżnia również chowanie zmarłych w megalitycznych grobowcach, jednak z okolic Tarnobrzega nie jest znane na ten moment żadne cmentarzysko, podobnie jak żadnej innej kultury neolitycznej. Za to znane z badań archeologicznych osady i ślady osadnictwa pochodzą z tarnobrzeskiego śródmieścia, Sobowa, Wielowsi, Mokrzyszowa, i Machowa. Kolejna chronologicznie kultura amfor kulistych pozostawiła po sobie tylko nieliczne ślady w formie charakterystycznych dla siebie wyrobów krzemiennych. Archeolodzy interpretują je jako świadectwo krótkiego pobytu niewielkich grup przedstawicieli tej kultury. Badacze podejrzewają również ślady bywającej na terenie Tarnowa w kolejnych wiekach (2500/2400- 1800 lat p.n.e) kultury ceramiki sznurowej świadczą raczej o okazyjnej penetracji tego obszaru niż trwałym osadnictwie. Ludność ta z resztą charakteryzowała się właśnie życiem koczowniczych lub półkoczowniczych pasterzy. Dodatkowym wyróżnikiem było zdobienie ceramiki odciskami sznura – skąd nazwa. Z terenów miasta znane są m. in. charakterystyczne kamienne toporki i krzemienne siekierki oraz tzw. grociki sercowate a na Sobowie w czasie wykopalisk została odkryta nawet niewielka osada.
Epoka brązu
Około 1800 lat p.n.e na ziemi tarnobrzeskiej pojawiła się ludność kultury mierzanowickiej. Kontynuowała ona model gospodarki wykształcony w neolicie. Oprócz hodowli zwierząt ważną rolę odgrywała również uprawa roli, o czym mogą świadczyć żarna odnalezione w trakcie badań wykopaliskowych m. in w Sobowie. Różnego rodzaju badania archeologiczne pozwoliły zlokalizować osady tej kultury również w Wielowsi, Mokrzyszowie oraz na stanowisku Tarnobrzeg – Kajmów 4. Na stanowisku Sobów 1 zostało przez archeologów odkryte cmentarzysko mierzanowickie. Znalezione zostały tam trzy groby szkieletowe. Zmarli zostali wyposażeni m.in w dwie kolie z paciorków fajansowych ( czyli z charakterystycznej ceramiki przypominającej nieco porcelanę) i z muszli małży, wisiorki z kłów dzika, miedzianą zausznicę w kształcie wierzbowego liścia, kubek zdobiony odciskami sznura czy krzemienny grocik sercowaty. Społeczność mierzanowicka chowała zwykle swych zmarłych w niewielkich odległościach od domostw, i omawiane cmentarzysko nie było wyjątkiem- do najbliższej znanej osady jest nieco ponad kilometr. Kontynuatorką kultury mierzanowickiej na ziemiach polskich była kultura trzciniecka. Terenów miasta znane są nieliczne osady tej kultury, jak te z osiedli Kajmów i Ocice, do których odkrycia doprowadziły badania powierzchniowe, czy stanowisko Tarnobrzeg 5, gdzie prowadzone wykopaliska dały rezultaty w postaci znalezisk fragmentów ceramiki czy pozostałości po domostwach, w tym prawdopodobnie trzcinieckich. Kultura Trzciniecka posiadała już wiedze na temat metalurgii brązowej, mimo że głównym surowcem do produkcji narzędzi wciąż pozostawał krzemień. Z rejonu Tarnobrzega nie są znane żadne cmentarzyska tej ludności.
Tarnobrzeska grupa kultury łużyckiej
Kultura trzciniecka dała podłoże dla powstania kultury łużyckiej, a w tym wypadku jej regionalnej odmiany – grupy tarnobrzeskiej. Z terenów miasta znanych jest blisko sto stanowisk tej społeczności, w tym kilkanaście osad i cmentarzysk głównie odkrytych w czasie badań ratunkowych lub sondażowych. Kultura łużycka przebywała ta obszarze miasta blisko 900 lat, od starszej epoki brązu, przez okres halsztacki epoki żelaza po początki okresu lateńskiego. Omawiana grupa tarnobrzeska osiedlała się głownie wzdłuż dolin Wisły i Mokrzyszówki, w niewielkich, otwartych (nieobronnych) osadach. Archeolodzy poza śladami domostw odnaleźli też liczne jamy o różnych rozmiarach i funkcji. Wiele z nich służyło jako jamy gospodarcze, inne jako odpadkowe. Znajdowano również fragmenty ceramiki, narzędzi krzemiennych, fragmenty kamieni żarnowych czy kości zwierzęcych. W jednej z jam był nawet sierp z brązu. Używane były narzędzia brązowe, a w końcowej fazie stosowano nawet żelazo, jednak wyroby metalowe nigdy nie wyparły do końca narzędzi z krzemienia. Grupa tarnobrzeska prawie zawsze stosowała ciałopalny obrządek pogrzebowy. Z terenu Tarnobrzega ani najbliższych okolic nie są znane żadne pochówki szkieletowe. Prochy zmarłych chowano w płaskich grobach popielnicowych, sporadycznie jamowych. Groby umiejscawiane były usytuowane blisko siebie tworząc skupiska od kilku do kilkunastu grobów. Całe cmentarzyska liczyły nawet po kilkaset mogił, jednak dokładne liczby nie są znane, ponieważ stanowiska nie zostały do końca przebadane lub wcześniej zostały zniszczone. Przy popielnicach najczęściej znajdowany były różne ozdoby i biżuteria, z rzadka naczynia i czerpaki. W jednym z grobów znaleziono też glinianą figurkę świni. W początkach okresu lateńskiego ( ok 400 lat p.n.e) następuje zanik osadnictwa gruby tarnobrzeskiej w międzyrzeczu Wisły i Sanu. Niestety na razie dokładny czas i przyczyna tego zjawiska nie są znane.
Wpływy rzymskie
Prawdopodobnie w Tarnobrzegu trwał jeszcze końcowy okres istnienia grupy tarnobrzeskiej, gdy dotarła tam ludność kultury pomorskiej. Stanowiska archeologiczne tej kultury to Sobów 36, Zakrzów 2, i prawdopodobnie wspominane już Borów 1. Czas bytności tej społeczności na tym terenie był stosunkowo krótki. Możliwe, że przybysze tej z kultury egzystowały wśród ludności kultury łużyckiej, o czym może świadczyć fakt, że w obrębie cmentarzysk „tarnobrzeskich” archeolodzy znaleźli groby charakterystyczne dla „pomorzan”. W młodszym okresie przedrzymskim w rejony Tarnobrzega napływa nowa ludność – tzw. kultura przeworska. Z tego okresu pochodzą stosunkowo nieliczne ślady – trzy cmentarzyska i jedna osada. Wyróżniono trzy skupiska osadnicze, które funkcjonować będą jeszcze w okresie wpływów rzymskich: jedno między Miechocinem a Machowem, kolejne w Dzikowie i na obszarze Zakrzewia. Liczba punków osadniczych tej społeczności zaczęła stopniowo wzrastać od czasu współczesnego Chrystusowi. Okres ten nazywany jest też właśnie rzymskim. Prócz istniejących już skupisk osadniczych powstaje kolejne, między Miechocinem a Nagnajowem. Znanych jest kilka cmentarzysk, kilkanaście osad i dwa skarby. Kultura przeworska opierała swą gospodarkę na hodowli i rolnictwie. Po za tymi zajęciami społeczność ta specjalizowała się również w rękodziele. Możemy wyróżnić jego dwa rodzaje: użytku domowego – takie jak tkactwo, garncarstwo, oraz rzemieślniczego – głównie obróbka żelaza. Pierwsze ma potwierdzenie w znaleziskach licznych glinianych przęślików (choć znalezione naczynia prawdopodobnie były sprowadzane z innych ośrodków, np. Krakowa, a nie wytwarzane na miejscu), drugie w pozostałościach dymarek, żużla, czy w narzędziach kowalskich z terenów miasta. W kulturze przeworskiej stosowano pochówek ciałopalny. Znane są groby zarówno popielnicowe, jak i jamowe. Zmarłych wyposażano, w ozdoby, naczynia czy broń, które to były palone na stosie wraz z ciałem. Broń była też celowo gięta lub łamana. Wynikało to w wiary, że przedmioty, tak jak ludzie czy zwierzęta posiadają duszę. Wszystkie groby zostały znalezione przypadkiem, w tym część przed II Wojną Światową. Część zabytków niestety zaginęła.
Wczesne średniowiecze
Między późnym okresem rzymskim a wczesnym średniowieczem wystąpiła „przerwa”, związana z gwałtownym załamaniem się osadnictwa. Przyczyny tego zjawiska nie są do tej pory wyjaśnione. Rejony Tarnobrzega należą do tych, gdzie nowa ludność pojawia się stosunkowo najwcześniej. Już w okresie między V a VI/VII wiekiem pierwsi Słowianie założyli osady w Machowie, Dzikowie i rejonach centrum miasta. W kolejnych wiekach powstają nowe osady na terenie Nagnajowa, Sielca, Wielowsi, Zakrzowa i Miechocina. W Wielowsi na miejscu starszej osady powstaje mały gród na przełomie X i XI wieku. Osady były otwarte (nieogrodzone) o chaotycznej zabudowie lub z tendencją to umiejscawiania budynków wzdłuż dróg lub cieków wodnych. Wsie liczyły po klika chat, z początku ziemianek lub półziemianek, z biegiem czasu zastąpionych przez budynki naziemne – słupowe bądź zrębowe. Oprócz budynków mieszkalnych archeolodzy odkryli również jamy zasobowe (pozostałości po piwniczkach), ślady szop dla zwierząt i paleniska. Istniała tendencja do umieszczania obiektów gospodarczych na obrzeżach osady lub w jej wydzielonych częściach, zwłaszcza jeśli chodziło o warsztaty, kuźnie i piece garncarskie. Z grodu na terenie Wielowsi do tej pory zachował się tylko podkowiasty wał. Pierwotnie miejsce to było obwałowane i miało kształt zbliżony do koła. Mała ilość zabytków wewnątrz obwałowań może świadczyć o dość krótkotrwałym użytkowaniu grodu. Prawdopodobnie miejsce to stanowiło strażnicę przeprawy przez Wisłę, a przyczyną jego opuszczenia pod koniec XIII wieku była zmiana koryta przez rzekę. Z terenu miasta nie są znanie żadne pewne cmentarzyska słowiańskie w najwcześniejszego średniowiecza. W okolicach XIII wieku osadnictwo w rejonie dzisiejszego Tarnobrzega, powstają wsie, które znane są już ze źródeł pisanych.