RADOM
Położony nad rzeką Mleczną Radom był świadkiem wielu wydarzeń, które kształtowały historię Polski. Między innymi to tutaj w czasie sejmu radomskiego w 1383 roku Jadwiga Andegaweńska została obrana królem Polski, a w 1401 zawarto unię radomsko- wileńską. Tutaj też została uchwalona konstytucja Nihil novi, która dała początek demokracji szlacheckiej w XV i XVI wieku. Według legend nazwa miasta pochodzi od słów „Rad dom tutaj bym znalazł” wypowiedzianych przez młodego przybysza, który odczarował uśpiony zaklęciem gród. W rzeczywistości „Radom” oznacza gród należący do Radoma lub Radomira – przypuszczalnego założyciela osady. Pierwsza wzmianka o Radomiu pochodzi z bulli papieża Hadriana IV z 1155 roku, lecz archeolodzy po dziś dzień odnajdują ślady prehistorycznych mieszkańców sprzed tysięcy lat.
Pierwsi bywalcy Radomia
Pierwsze ślady pobytu człowieka na terenie dzisiejszego Radomia pochodzą z już ze schyłkowego paleolitu i mają już 12 000 lat. Są to ślady pracowni krzemieniarskich kultury świderskiej; ich lokalizacja to granice współczesnego miasta z Natolinem i Bielichą. Na stanowiskach w dzielnicach Malczew i Janiszpol archeolodzy odnaleźli ślady osadnictwa mezolitycznego – środkowej epoki kamienia. Nie ma jednak jeszcze dokładnych danych do jakiej kultury mogły należeć.
Powrót po latach
W neolicie pierwsi osadnicy przybywający do Radomia to dopiero ludność kultury pucharów lejkowatych (druga połowa IV tysiąclecia p.n.e). Nazwa tej kultury wywodzi się z charakterystycznego kształtu wlewu naczyń – wydłużonego i lekko rozchylonego, przypominającego właśnie lej. Ludność ta zajmowała się głównie hodowlą zwierząt oraz rolnictwem, uprawiając ziemię oczyszczoną poprzez wycinanie i kontrolowane wypalanie lasów. Ziemię spulchniali dzięki prostym radłom ciągniętym przez woły. Zboża ścinali za pomocą krzemiennych sierpów. Kultura pucharów lejkowatych chowała swych zmarłych w megalitycznych grobowcach, jednak na terenie Radomia nie ma żadnego takiego cmentarzyska. W dzielnicy Gołębiów społeczność ta założyła niewielkie obozowisko. Zlokalizowane było wówczas nad niewielkim zabagnieniem. Dziś jest to obszar między ulicami Żółkiewskiego a Kozienicką. W czasie badań archeologicznych została odkryta mała jama osadnicza oraz fragmenty ceramiki i narzędzia krzemienne. Inne osady archeolodzy odkryli na terenie Godowa, Dzierzkowa, Długojowa, Malczewa i Jeżowej Woli. Na stanowisku Radom – Glinice 23 znaleziono ślad osadnictwa Kultury Amfor Kulistych – ludności pasterskiej, która produkowała ceramikę o baniastych brzuścach.
Kamień i brąz
Na przełomie epoki kamienia z epoką brązu na tereny dzisiejszego miasta przybyli przedstawiciele kultury ceramiki sznurowej (III w. p. n. e.). Jedną z cech charakterystycznych dla tej społeczności był prawie całkowity brak stałych osad, a zamiast nich występowały krótkotrwałe obozowiska. Ślad jej pobytu znaleziono na stanowisku Gołębiów 18. Głównym jednak wyróżnikiem tej kultury (prócz oczywiście ceramiki ze śladami odciśniętego sznura, od której bierze nazwę) są pojedyncze groby szkieletowe. Taki pochówek został odkryty w czasie wykopalisk na stanowisku Malczów 17. Wyposażenie grobu stanowiły narzędzia i broń, m.in. krzemienny grot oszczepu. W późniejszym okresie teren Radomia zamieszkała kultura trzciniecka (ok 1900 -1000r. p. n. e). Kontynuowała ona tradycje neolityczne, jednak w gospodarce większą rolę odgrywał chów pasterski. Ludność ta korzystała również wytworów z brązu. Osadnictwo tej społeczności archeolodzy odkryli m.in. na Michałowie, Długojowie, Dzierzkowie, Wośnikach (jamy osadnicze) oraz na Gołębiowie, skąd pochodzi w znacznym stopniu zachowane, niewielkie naczynie z dwoma umieszczonymi naprzeciw siebie, pionowo przekłutymi uchami. W Jeżowej Woli w czasie badań archeologicznych na stanowisku 1 odkryto cmentarzysko ciałopalne tej kultury.
Brąz i żelazo
Kultura Łużycka (XIV–IV w. p.n.e.) zajmowała ziemie radomskie na przełomie dwóch epok. W epoce brązu ludność ta zamieszkiwała tereny dzielnicy Wośniki. W osadzie położonej na prawym brzegu Mlecznej w czasie badań archeologicznych zostały znalezione liczne fragmenty ceramiki, polepy i kilka jam osadniczych. Na stanowisku Wośniki 2 zostało odkryte cmentarzysko popielnicowe. Zawiera ono ok. 200 grobów wyposażonych w przystawki i drobne przedmioty z brązu. W okresie halsztackim epoki żelaza założonych zostało więcej osad łużyckich – znamy je ze stanowisk w Brzustówce lub z okolic klasztoru bernardynów na ul. Żeromskiego, gdzie archeolodzy okryli kilka jam osadniczych.
Okres lateński i rzymski
W późniejszym okresie na teren Radomia przybyli przedstawiciele kultury grobów kloszowych. Głównym wyróżnikiem tej kultury jest forma pochówku: popielnica z charakterystycznym chropowatym brzuścem, przykryta innym naczyniem – kloszem. Z terenu miasta znamy cztery cmentarzyska tej społeczności. Pierwsze z nich znajduje się na stanowisku Radom 4, umiejscowione na piaszczystym wzniesieniu między ulicą Limanowskiego a Piotrowską. Odkryto tu w różnym czasie (głównie podczas badań ratowniczych) kilka grobów. Drugie cmentarzysko mieści się w dzielnicy Wośniki, na stanowisku 2, gdzie pozyskano 14 popielnic. Kolejne dwa stanowiska to Michałów 14 oraz Idalin 82. Zaraz murem cmentarza prawosławnego w dzielnicy Obozisko znajdowało się jeszcze jedno cmentarzysko, niestety obecnie już ono nie istnieje. Na szczęście udało się z niego pozyskać kilka popielnic. W okresie wpływów rzymskich tereny te zajmowała kultura przeworska (III w. p. n. e. – V w. n. e.). Z tego okresu pochodzi cmentarzysko ciałopalne na stanowiskach 1, 2 i 3 w Żakowicach położone na wydmie między ulicami Okrężną i Gospodarczą. Na stanowisku 2 została również odkryta osada otwarta.
Pierwsze osady słowiańskie
Pod koniec VIII wieku do Radomia przybyli Słowianie. Przetrzebili oni tereny leśne porastające oba brzegi Mlecznej i założyli tam pierwszą osadę. Osiedle miało najprawdopodobniej rozproszoną, nieregularną zabudowę. Archeolodzy odkryli tu pozostałości budynków o zrębowych ścianach, oraz innych konstrukcji, ze ściankami z plecionki – prawdopodobnie o charakterze gospodarczym. W czasie wykopalisk znaleziono także pozostałości tzw. „chlewików” – małych budynków (wym. 2 m x 2 m) z ręcznie łupanych desek w narożach wzmocnionych palikami. Wewnątrz były słoma i kompost. Obok znajdował się wkopany w ziemię owalny zbiornik na pasze dla bydła i trzody. Był wykonany z jednego płata kory. W jego wnętrzu zachowały się żołędzie. Działki sąsiadujące z zabudowaniami były ogrodzone prawdopodobnie płotkami z plecionki – były to grunty uprawne lub zagrody dla zwierząt. Znalezione nasiona prosa i pszenicy oraz łodygi konopi świadczą o uprawie tych roślin przez wczesnośredniowiecznych mieszkańców. Używali oni też naczyń glinianych oraz drewnianych nabieraków i łyżek. W pod koniec IX wieku z powodu podniesienia się wód Mlecznej osadnicy przenoszą się na wspomniane już wcześniej wzniesienie w obrębie stanowiska Radom 4. W czasie badań archeologicznych stwierdzono tam obecność siedmiu półziemianek, jam osadniczych oraz ślady wytopu żelaza. W drugiej połowie wieku X mieszkańcy wracają do osady nad rzeką i pozostają tam do XII.
Radomska Piotrówka
Osada na Mleczną od XI wieku powiązana była funkcjonalnie z położonym na południowy wschód od niej grodem. Według badań założony został on po koniec X wieku na naturalnej wydmie w obrębie doliny rzecznej. Powierzchnia majdanu wynosiła ok. 1,5 ha. Gród był otoczony potężnym, drewniano – ziemnym wałem o konstrukcji przekładkowej. Z biegiem czasu stabilizowano fortyfikację poprzez rozbudowę umocnień. Ostateczna szerokość wału to ok. 11 m a wysokość sięgała do 7 – 8 m. Wzmocniony był okładziną z kamieni polnych, a wokół niego biegła fosa z brzegami wzmocnionymi przez skrzynie wypełnione gliną. Gród otoczony był terenem podmokłym, co stanowi dodatkową barierę obronną. Przez bagnisko wiodła droga wymoszczona drewnianymi palami. Budynki gospodarcze i mieszkalne wniesiono w części przywałowej. W XII wieku zabudowania obejmują już cały majdan, a w centralnej części grodziska wzniesiono drewniany kościółek pod wezwaniem św. Piotra – stąd też nazwa „Piotrówka”. Niestety nie pozostały żadne ślady budowli – prawdopodobnie zostały zniszczone w czasie niwelacji środkowej części majdanu w XIV – XV w. W roku 2013 w trakcje badań archeologicznych trafiono tam jednak na pochówek kobiety, na podstawie biżuterii datowany na przełom XII i XIII wieku – jest pierwsza realna przesłanka na istnienie kościoła grodowego. Świadczą też o tym źródła historyczne, jak choćby dokument przekazania kościółka pod opiekę bernardynów sieciechowskich z 1222 roku. Gród od początku XI wieku jest siedzibą kasztelanów radomskich i funkcjonuje do drugiej połowy wieku XIV, gdy traci swą rolę wraz z translokacją miasta przez Jana Kazimierza.
Rozwój Radomia we wczesnym średniowieczu
W X wieku na terenie dzisiejszego Starego Miasta ( st. Radom 3C) powstaje osada targowa. Natrafiono tu na pozostałości piecy, palenisk, jamek przypiecowych oraz liczne fragmenty ceramiki. Do XIII wieku osada się rozrasta, a w jej centrum powstaje pierwszy murowany budynek Radomia: kościół pw. Św. Wacława. W tym samym czasie rozwija się produkująca dziegieć osada na zachód od ul. Kozienickiej, nad niewielkim zabagnieniem i funkcjonuje do XI wieku. W okresie od XI do XII wieku na południe od Piotrówki funkcjonowała wyspecjalizowana osada zajmująca się wytopem i obróbką żelaza. Badania archeologiczne pozwoliły stwierdzić tu obecność piecowisk i konstrukcji drewnianych, skupiska dysz ceramicznych i duże ilości żużla.
Stare cmentarzysko
Na stanowisku Radom 4, na miejscu dawnego cmentarzyska kultury trzcinieckiej i osady słowiańskiej miejscowa ludność w XI wieku zaczęła chować swych zmarłych. Archeolodzy odsłonili tu 124 groby, ze szkieletami ułożonymi na wznak – kobiety z głowami skierowanymi na wschód, a mężczyzn – na zachód. Obecność darów grobowych świadczy o zachowanych w tym rejonie zwyczajach pogańskich. Najczęściej występują kabłączki skroniowe, przeważnie z brązu, czasem z ołowiu, a tylko jeden ze srebra. Po lewej stronie wielu zmarłych znaleziono sztylety skierowane ostrzem w dół. Było też wiele paciorków szklanych, oraz mniej licznych z krwawnika, bursztynu, srebra i brązu – dwa szkielety były przyozdobione nawet paciorkowymi koliami. Występowały też inne przedmioty, jak np. pierścionki, zausznice, monety i gliniane naczynia itp. Ciekawym przypadkiem był jeden z grobów: niekompletny szkielet bez wyposażenia, leżący twarzą w dół pod brukiem z kamieni polnych. Ręce zmarłego były skrzyżowane na piersi, w taki sposób jakby został skrępowany przed pochówkiem lub przed śmiercią. Cmentarzysko funkcjonowało tylko do połowy XII wieku.