Przemyśl – najstarsze miasto na kresach wschodnich Rzeczypospolitej. Starodawny ośrodek miejski położony na pograniczu dwóch krain geograficznych Pogórza Dynowskiego i Kotliny Sandomierskiej w dolinie rzeki San . Znajdują się tutaj , w miejscowości Pikulice, najstarsze ślady pobytu człowieka na terenie południowo-wschodniej Polski sprzed 40 000 – 30 000 lat przed narodzeniem Chrystusa .
W IV wieku Przemyśl jest dla imperium rzymskiego znaczącym ośrodkiem administracyjnym i wojskowym . Świadczy o tym złoty medal cesarza rzymskiego Walensa (364-378 r.) znaleziony w Przemyślu nad Sanem w 1935 r. Medale takie – według danych z rzymskich źródeł pisanych – były bite tylko dla cesarzy, którzy przeznaczali je przede wszystkim jako nagrody i upominki rozdawane dwa razy do roku dostojnikom ze swojego najbliższego otoczenia, zwycięskim wodzom oraz głowom państw współpracujących z imperium w celu zjednywania ich dla polityki rzymskiej.
Domniemane centrum znajdowało się na Zasaniu. Świadczą o tym odkryte przy ul.Bielskiego relikty najstarszych umocnień obronnych w postaci opalonej korony wału z palisadą oraz osada z czasów wpływów rzymskich przy ul. Rycerskiej wraz z przedmiotami codziennego użytku. W takich okolicznościach występują na tym terenie najstarsze ślady chrześcijaństwa na ziemiach polskich. Są nimi odkryte w okolicach Przemyśla dwie amfory  gliniane, w których przewożono, zdaniem niektórych z Nikomedii (dzisiaj Izmit w Turcji), wino niezbędne do sprawowania liturgii eucharystycznej. Istnieje przypuszczenie, że nośnikami chrześcijaństwa byli kupcy rzymscy, którzy przebywali na miejscu w zorganizowanej faktorii (commercea). Diecezja przemyska jest chronologicznie najstarszą strefą schrystianizowaną ziem wchodzących obecnie w skład państwa polskiego i prawdopodobnie tutaj znajdują się korzenie kultu mariologicznego (maryjnego) i chrystologicznego (chrystusowego) sąsiadujących ze sobą narodów. Potwierdzeniem tego może być odnaleziona na Władyczu gemma (medalion) z wizerunkami Najświętszej Maryi Panny i Chrystusa (VI wiek) umieszczonymi na słonecznym kamieniu czyli heliotropie (jest to odmiana chalcedonu –  przeźroczysty minerał o zielonkawym odcieniu). Rewers medalionu przedstawia  postać kobiecą z podniesionymi do góry rękoma, z aureolą nad głową, nad jej dłońmi znajduje się napis języku greckim “Matka Boża”. Znajdująca się na awersie  twarz, z której rozchodzi się promieniście osiem węży jest  interpretowana jako przedstawienie  na wzór portretu przedchrześcijańskiego. Wyobraża on Chrystusa Słońce w postaci “młodzieńca” bez zarostu co jest wynikiem podkreślenia jego boskiej natury. W okresie wędrówki ludów od V do VII wieku Przemyśl i okolice był zamieszkiwany przez Chorwatów, natomiast od VIII wieku przez Lechitów, zwanych w zlatynizowanej formie Lechitae, po grecku Lechoi i Lędzanie, na Rusi nazywanych Lachami, na Litwie Lenkas i na Węgrzech Lengyel (wym. Lendziel).  Nazwy te, występujące od VIII wieku, oznaczają obecnie Polaków. Przemyśl należał do naczelnych grodów tego ludu. Zachowała się w greckich źródłach (w dziełach cesarza Konstantyna Porfirogenety z połowy X wieku) wiadomość, że miejscowy książe Wysz wywędrował w połowie IX wieku na Bałkany i osiedlił się wśród Zachlumian pod protektoratem cesarzy bizantyjskich. Z kolei źródła ruskie zanotowały księcia lędziańskiego Włodzisława, którego poseł uczestniczył wraz z innymi w roku  944 w układach między Rusią a Bizancjum. Polskie kroniki podają zgodnie, że książę lechicki Przemysł – Lestek (oba imiona oznaczają tę samą cechę charakteru: przebiegłość, spryt) po wywalczeniu suwerenności dla kraju w VIII wieku“miasto nad Sanem  rzeką pod górą założył, a od swego imienia Przemyślem przezwał “.
Z tamtych czasów, w świetle badań archeologicznych i źródeł pisanych, pozostały obecnie , umocnienia miasta przedlokacyjnego na wzgórzu Wysokie Góry i Zniesienie o powierzchni 43 hektarów. Do dnia dzisiejszego przetrwały także ogromne wały ziemne (tzw. podłużne) ciągnące się poniżej ulicy Tatarskiej wraz z bramą wychodzącą na teren Seminarium Duchownego przy ulicy Zamkowej. Dalszy podwójny ciąg tych wałów  zachował się między Zielonką a Pikulicami. Do dzisiaj przetrwały z tego okresu także wały i fosy z wieloczłonowego grodu – dawnej siedziby władców lechickich, a później książąt, o powierzchni 10 hektarów na wzgórzu Stare Zamczysko ( dziś zwanego wzgórzem Trzech Krzyży)  oraz Kopiec Przemysława (dziś zwany Tatarskim) . Zbudowany on został na planie trójkąta ostrokątnego, którego wierzchołek skierowany jest ku wschodowi, a podstawa w kierunku zachodnim i jak się przypuszcza mógł pełnić rolę miejsca kultu słowiańskiego boga Swarożyca.

Potwierdzeniem istnienia w Przemyślu organizacji kościelnej we wczesnym średniowieczu są zachowane na Wzgórzu Zamkowym relikty architektury sakralnej: preromańska rotunda i monasterium (IX wiek) oraz romańska bazylika trzynawowa (X wiek) – mylnie określana cerkwią. Twierdzenie niektórych, że obie budowle sakralne na Wzgórzu Zamkowym są pochodzenia bizantyjskiego nie znajduje żadnego potwierdzenia, gdyż technika budowy ich muru jest preromańską i romańską, a nie bizantyjską. Przeprowadzone pomiary rotundy i monasterium wykazały, że stanowią one wielokrotność stopy benedyktyńskiej (rzymskiej). Przestrzeń między tymi obiektami wypełniała nekropolia oraz liczne narzędzia rzemieślnicze. Znaleziona płytka szklana z napisem łacińskim z XIII wieku wskazuje, że obiekty te mogły być w użytkowaniu od IX w. do tego czasu początkowo przez Benedyktynów, a następnie przez Cystersów. Nie odnalezienie na tym terenie broni i przedmiotów zbytku wyklucza lokalizację siedziby książęcej (palatium), przemawia natomiast za istnieniem zespołu klasztornego (monasterium). Z tym obiektem można byłoby łączyć rezydencję powołanego w IX wieku biskupa misyjnego (episcopum). Na położonym niżej tarasie odkryto fundamenty romańskiej trzynawowej bazyliki z trzema absydami oraz z pozostałością po czterech filarach i fragmentami posadzki mozaikowej z płaskich kamieni otoczonej fragmentami muru cmentarnego. Przestrzeń tę wypełnia duży cmentarz z charakterystycznymi pochówkami, których połowa znajdowała się w dębowych trumnach bez wyposażenia wewnątrz. Podobna sytuacja występuje na terenie klasztoru Benedyktynów w Tyńcu. Nie spotkano tutaj przedmiotów ze szlachetnych kruszców, architektury dekoracyjnej oraz broni za wyjątkiem grotów strzał – dominowała natomiast duża koncentracja narzędzi rzemieślniczych, a zwłaszcza hutniczych. Odkryta tutaj przy jednym z pochówków moneta cesarza Ottona III pozwala na datowanie tego obiektu na X względnie początek XI wieku. W związku z występującą tradycją, że biskupstwo lubuskie pierwotnie było na Rusi, można przypuszczać, że  w X wieku Mieszko I  mógł utworzyć je w Przemyślu budując równocześnie, zgodnie z ówczesnym zwyczajem katedrę w formie bazyliki. Po zagarnięciu tych ziem przez Ruś (w latach 981-985) przeniesiono to biskupstwo do Włodzimierza Wołyńskiego , a stamtąd w XII wieku do Lubusza. Włodzimierz Wielki w latach 981-985 toczy walki o gród i zdobywa go. Świadczy o tym latopis tzw. Nestora: “W roku 981 poszedł Włodzimierz ku Lachom [tj. Polakom]  i zajął grody ich: Przemyśl, Czerwień, i inne grody “.  Niektórzy badacze łączą początki przemyskiej metropolii obrządku łacińskiego  z osobą św. Brunona z Kwerfurtu, który po zorganizowaniu misji do Polski w 1002 roku otrzymał od papieża Sylwestra II paliusz stanowiący wyraz godności metropolitalnej. W 1004 roku uzyskuje on konsekrację na arcybiskupa misyjnego i prowadzi swoją działalność na Węgrzch, Rusi, u Pieczyngów, w Szwecji i w Polsce. W świetle listu św. Brunona do króla niemieckiego Henryka II z 1008 roku jego spotkanie z Włodzimierzem Wielkim przed wyprawą misyjną do Pieczyngów mogło mieć miejsce w Przemyślu gdzie zachowały się z tego okresu pozostałości po bramie obronnej (obecnie naprzeciw czytelni Seminarium Duchownego) i wały podłużne. W czasie swojej ostatniej wyprawy misyjnej do Prus w 1009 roku św. Bruno ginie wraz z osiemnastoma towarzyszami. Istnieje przypuszczenie, że Bolesław Chrobry po ponownym przyłączeniu Przemyśla do Polski w 1018 roku wybudował romańską rotundę – martyrion (znajdującą się obecnie pod prezbiterium bazyliki katedralnej obrządku łacińskiego), gdzie  mogły zostać pochowane ciała zamęczonego Brunona z Kwerfurtu i jego osiemnastu towarzyszy. Potwierdzeniem tego może być odnaleziona w XIX wieku płyta nagrobna z postacią w kołpaku oraz korespondencja przemyskiego biskupa prowadzona z generałem zakonu Jezuitów w XVII wieku, w której wspomniano, że w podziemiach katedry znajdowały się od 700 lat szczątki męczenników. W dziejach przemyskiej katedry nie występują inni męczennicy, którzy mieliby być tam pochowani. W 1961 roku w czasie prac archeologicznych prowadzonych  w obrębie murów romańskiej rotundy, znajdującej się pod katedrą, odkryto 19 szkieletów ludzkich (18+1),  z których jeden znajdował się w specjalnej niszy wykutej w ścianie rotundy. Badania antropologiczne przeprowadzone na 17 czaszkach potwierdziły możliwość ich pochodzenia z okresu XI wieku. Po śmierci św. Brunona działalność jego kontynuowali arcybiskupi misyjni obrządku łacińskiego Ingelbert i Grzegorz, arcybiskup Stefan (zm. w 1028 r.), Aron (który konsekrował w 1050 r. biskupa Szwecji Osmunda), Bogumił (zm. w 1092 r.).  W roku 1031 Przemyśl zostaje ponownie zagarnięty przez Ruś, z rokiem tym wiąże się również pierwsza wzmianka o osadnictwie żydowskim w Przemyślu.
Po zajęciu grodu w 1069 przez Bolesława Śmiałego staje się on siedzibą monarchy na kilka lat.
Od 1086 do około 1270 roku gród przemyski zostaje stolicą samodzielnego księstwa będącego we władaniu książąt polskich (Kazimierz Sprawiedliwy , Leszek Biały), ruskich i węgierskich .
Przemyski wojewoda Piotr Włast i biskup krakowski Mateusz , w liście z 1143 r do św. Bernarda podają zmianę na tym terenie obrządku z łacińskiego na wschodni. Pierwszym znanym z imienia arcybiskupem obrządku wschodniego jest Antoni przybyły w 1218 roku do Przemyśla z Nowogrodu Wielkiego , a ostatnim Piotr (1245 r).
Powrót grodu w 1344 r. do Polski powoduje powołanie biskupów przemyskich obrządku łacińskiego od 1352 roku podległych bezpośrednio stolicy apostolskiej-Iwan i Mikołaj , którzy noszą nazwę biskupów Rusi . Bulla papieża Grzegorza XI przywraca w 1375 r istniejącą wcześniej metropolię ustanawiając nową stolicę w Haliczu podporządkowując jej biskupstwa w Przemyślu, Włodzimierzu i Chełmie. W 1412 roku stolica metropolii zostaje przeniesiona do Lwowa . Od tego czasu Przemyśl był stolicą dwóch a nieraz trzech biskupów różnych obrządków.

W 1389 roku miasto otrzymuje nową lokację na prawie niemieckim. Wybudowany zostaje murowany zamek, miasto otoczone wysokim murem z wieżami, powstają nowe kościoły, klasztory, ratusz. Z  tego okresu zostały fragmenty zamku, murów miejskich przy ulicy Basztowej , katedra z XV wieku, rynek otoczony starymi kamienicami z XVI w., klasztory obronne Reformatów  i  Karmelitów z XVII w., Benedyktynek z XVIII w., klasztor Franciszkanów z XVIII w., i kolegium Jezuickie z XVII w. Miasto rozwijało się pomyślnie aż do połowy XVII wieku – rosła jego zamożność i znaczenie jako jednego z najważniejszych ognisk gospodarczych i kulturalnych. W XVI w zdobyło się ono na tak ważną inwestycję jak wodociągi. Na zamku przemyskim rezydują wojewodowie , kasztelani i starostowie. Wśród starostów była kobieta Nawojka Koniecpolska w XV w., oraz wyniesieni spośród Polaków na tron królewski monarchowie elekcyjni, pierwszy Michał Korybut Wiśniowiecki i ostatni – Stanisław August Poniatowski. Miasto rozwijało się pomyślnie aż do połowy XVII wieku – rosła jego zamożność i znaczenie jako jednego z najważniejszych ognisk gospodarczych i kulturalnych. W XVI w zdobyło się ono na tak ważną inwestycję jak wodociągi. Po połowie XVII wieku następuje powolny upadek Przemyśla,  do którego przyczyniła się bezmyślna polityka gospodarcza, a w największym stopniu klęski wojenne i najazdy wrogów.  Jednym z najstraszniejszych był najazd wojewody wołoskiego Stefana Wielkiego w 1498 roku, który zdobył miasto, wydał go na łup żołnierzom. Wówczas to  na przemyskim rynku wbito na pal pięciu zakonników franciszkańskich, którzy zginęli śmiercią męczeńską. Po złupieniu miasta spalono je doszczętnie nie oszczędzając nawet świątyń. W 1614 r. miasto zostało zniszczone przez Kantymira Mirzę, zaś w 1648 r. obległ je pułkownik kozacki Kopystyński, lecz został pobity przez Karola Korniakta z Sośnicy. W 1656 roku oblegał Przemyśl generał szwedzki Douglas, który ustąpił przed nadciągającym Czarnieckim. Rok później miasto musiało dwukrotnie wytrzymać oblężenie Rakoczego, który odstąpił za cenę okupu. W 1672 roku okolice Przemyśla spustoszyli Tatarzy, których pod Kormanicami pobili mieszczanie przemyscy pod wodzą gwardiana Reformatów O. Krystyna Szykowskiego.
W 1772 r. miasto dostaje się pod zabór austriacki. W 1774 roku na polecenie władz austriackich  zburzono mury obronne wraz z basztami, co zostało uczynione mimo protestów mieszkańców. Rozebrano wówczas także stary ratusz jako rzekomo grożący zawaleniem, część zamku, a  następnie skasowano klasztory  Dominikanów i Dominikanek, Bonifratrów, Karmelitów, Jezuitów i Bazylianów. Kościoły przeważnie rozebrano, a zakonników i zakonnice wypędzono. Władze austriackie przekazały Rusinom kościół Karmelitów  na katedrę grekokatolicką, w klasztorze Dominikanów urządzono cyrkuł,  a w klasztorze Dominikanek szpital wojskowy.  Na miejscu kolegium jezuickiego zorganizowano gimnazjum niemieckie, zaś bibliotekę Jezuitów wywieziono do Lwowa, dokąd także przeniesiono seminarium duchowne. W Przemyślu Austriacy uwięzili ks. Hugona Kołłątaja, wybitnego działacza stronnictwa patriotycznego z epoki Sejmu Wielkiego. W 1809 roku  wkroczyły pod wodzą księcia Józefa Poniatowskiego wojska Księstwa Warszawskiego, które przebywały w mieście w  okresie od 25 maja do 19 czerwca. W 1820 roku przeniesiono z powrotem seminarium obrządku łacińskiego ze Lwowa do Przemyśla, w tym samym roku przemieniono kościół pojezuicki na magazyn wojskowy. Powstają pierwsze zakłady przemysłowe, jak młyny parowe, rafinerie nafty, a w 1860 roku doprowadzona zostaje linia kolejowa. W 1880 roku Austriacy budują  twierdzę i miasto otaczają dwoma pierścieniami fortów, a w 1889 roku lokują tu dowództwo  Korpusu Wojskowego Nr X , które istnieje do II wojny światowej. W tym okresie powstają nowe budowle związane z rozwojem życia kulturalnego. Pozostały z tego okresu powstałe w XIX w. : Dom Towarzystwa Gimnastycznego “Sokół” (dziś Wojewódzki Dom Kultury), Dom Towarzystwa Rzemieślniczego “Gwiazda” (dziś Dom Kultury Kolejarza), oraz w XX w. Dom Robotniczy, Dom Ludowy (ukraiński), Dom Katolicki. W czasie zaborów miasto znajduje się w centrum walk niepodległościowych. Przemyskie Towarzystwo Naukowe “Senat” w 1832 r. dało początek ruchom niepodległościowym pod zaborem austriackim. Józef Piłsudski w  1906 r. przeniósł tu działalność zbrojną z zaboru rosyjskiego do austriackiego. Wywołało torozwój organizacji takich jak : Oddziały Ćwiczebne, Polskie Drużyny Strzeleckie, Drużyny Bartoszowe, Drużyny Skautowe. W 1912 roku J.Piłsudski przybywa ponownie do Przemyśla skutkiem czego następuje konsolidacja organizacji i powołanie Zjednoczonych Obozów Niepodległościowych, Zgromadzenia Polskiej Młodzieży Niepodległościowej i Skautowego Komitetu Jedności. Przemyśl w przededniu I wojny światowej zajmował 16.5 km² oraz posiadał 54 078 mieszkańców , w tym :
25 306  obrządku łacińskiego 46,8%
16 062  wyznania mojżeszowego 29,7%
12 018  obrządku grekokatolickiego 22,2%

Wybuch I wojny światowej powoduje, że miasto jest znowu w centrum wydarzeń. W związku z wybuchem I wojny światowej miasto znalazło się w pierwszej linii toczących się walk między zaborcą austriackim a rosyjskim. Wynikało to z tego, że Przemyśl był twierdzą, która była trzykrotnie oblegana w czasie I wojny światowej. Poddała się tylko raz w 1915 r. na skutek pogłębiającego się głodu. Zadaniem twierdzy była obrona od południa najdogodniejszych przejść przez przełęcze karpackie i szlaków drożnych, które wiodły do centralnej części Węgier . Tutaj też w czasie działań wojennych znajdował się w sierpniu 1914 r. austriacki Sztab Generalny. W wyniku starań Władysława Sikorskiego (późniejszego generała i premiera rządu RP) 19 sierpnia 1914 r. zapada w Przemyślu decyzja o utworzeniu Legionów Polskich – Wschodniego we Lwowie i Zachodniego w Krakowie. Kryzys przysięgowy Legionów w 1916 r. i ich rozwiązanie w Przemyślu na przełomie sierpnia i września 1917 r. kończy ten etap czynu zbrojnego. W wyniku tego rozformowano tutaj dwie brygady I i III, zaś Komenda Legionów i II Brygada zostają przekształcone w Polski Korpus Posiłkowy. Powoduje to powrót do tworzenia konspiracyjnych organizacji takich jak Polska Organizacja Wojskowa “Wolność”, Związek Gimnazjalny Młodzieży Niepodległościowej i Polskie Kadry Wojskowe. Kolejnym ważnym wydarzeniem w historii miasta jest obrona i wyzwolenie Przemyśla w 1918 r.
Władza zaborców zostaje obalona w mieście 1 listopada 1918 roku a w jej miejsce powołano lokalny rząd składający się z przedstawicieli społeczności polskiej, ukraińskiej i żydowskiej. W tym samym dniu Rada Regencyjna mianowała przebywającego w Przemyślu gen. Stanisława Puchalskiego dowódcą Wojsk Polskich w Galicji i na Śląsku, a jego szefem sztabu płk Władysława Sikorskiego. W nocy z 3 na 4 listopada 1918 roku Ukraińcy, łamiąc wcześniej podpisaną umowę ,dokonują zamachu stanu i zajmują część miasta położoną po prawej stronie Sanu, rozbrajając polskie oddziały i aresztując gen. Puchalskiego. Biskup grekokatolicki Jozafat Kocyłowski przyjął z radością zajęcie prawobrzeżnej części miasta przez Ukraińców i odprawił tego samego dnia – 4 listopada 1918 roku  uroczyste nabożeństwo w kościele katedralnym (kościół OO Karmelitów). Wygłosił w czasie tej uroczystej mszy św. kazanie do licznie zebranych ukraińskich mieszkańców i okolicznych wsi oraz czołowych polityków ukraińskich Przemyśla. Biskup J.Kocyłowski wypowiedział się wyraźnie za utworzeniem państwa ukraińskiego z ziemiami leżącymi na zachód od Sanu. Poparł więc nakreślony przez URN we Lwowie zasięg terytorialny przyszłego państwa ukraińskiego obejmującego między innymi Chełmszczyznę, Podlasie, tzw. ”Nadsanie”, Łemkowszczyznę. Przesądził w ten sposób m.in. przynależność Przemyśla, Jarosławia, Sanoka, Krosna czy też Krynicy do Ukrainy. Wypowiedź ta rozeszła się szerokim echem w społeczeństwie zamieszkującym te tereny, spotykając się z oburzeniem ich polskich mieszkańców. Również duchowieństwo rzymskokatolickie przyjęło wypowiedź biskupa obrządku greckokatolickiego J.Kocyłowskiego negatywnie. Wypowiedzi biskupa J.Kocyłowskiego miały poważny wpływ na zaangażowanie się części duchowieństwa greckokatolickiego w bezpośrednie działania przeciwko Polakom i zachęcanie wiernych do walki z nimi. Przykłady tego zaangażowania miały miejsce na terenie diecezji przemyskiej.

Druga strona Przemyśla, dzięki bohaterskiej postawie młodzieży, która odparła ogniem atak przeważającego liczebnie nieprzyjaciela, pozostała w rękach polskich. Przebywającemu w śródmieściu płk Sikorskiemu udało się uniknąć aresztowania, dzięki czemu w przebraniu kolejarskim zdołał przedostać się na Zasanie, gdzie mianował por Kozubskiego komendantem Przemyśla, a następnie wyjechał do Krakowa w celu zorganizowania odsieczy. Ponieważ żadna ze stron nie była wówczas w stanie zwyciężyć przeciwnika oczekiwano na pomoc z zewnątrz. 10 listopada przybywa z Krakowa do Przemyśla pomoc w postaci  “Grupy San” pod dowództwem mjra Juliana Stachiewicza , wśród której byli między innymi: por. Władysław Bortnowski, kpt. Edmund Knoll Kownacki oraz plutonowy Henryk Dobrzański (późniejszy mjr”Hubal”). 11 listopada mjr Stachiewicz przesłał stronie ukraińskiej ultimatum wzywające do opuszczenia miasta jednak pozostało ono bez odpowiedzi. W związku z tym 11 i 12 listopada 1918 roku tutaj zostaje stoczona pierwsza zwycięska bitwa Odrodzonego Wojska Polskiego II RP z wojskami ukraińskimi, której efektem było wyzwolenie miasta.  13 listopada 1918 roku płk Sikorski przyleciał do Przemyśla samolotem pilotowanym przez por Bogusza, by zorganizować odsiecz dla broniącego się Lwowa. Przed lądowaniem  został silnie ostrzelany przez artylerię, w wyniku czego musiał, w płonącym samolocie, lądować na polach pod Jarosławiem. Był to pierwszy zamach lotniczy na życie późniejszego generała i premiera. W dniu tym został też odwołany zdobywca miasta mjr Stachiewicz, który powrócił do Krakowa, a w jego miejsce przybył ppłk Michał Karaszewicz -Tokarzewski, pod którego dowództwem wyrusza 18 listopada 1918 r. odsiecz militarna dla broniącego się Lwowa. Dzięki temu Lwów i Małopolska Wschodnia znalazły się ponownie w granicach Państwa Polskiego. Od 19 listopada Przemyśl staje się siedzibą dowódcy Grupy Wschodniej gen. Bolesława Roi. W obronie i szturmie Przemyśla czynnie uczestniczyła młodzież, której miasto i Polska w dużym stopniu zawdzięcza swe sukcesy. Ale walki nie ustały i toczyły się krwawe boje na przedpolach Przemyśla.  13 grudnia 1918 r. w kontruderzeniu przeciw wojskom ukraińskim pod Niżankowicami brały udział oddziały składające się z młodzieży gimnazjalnej. Jeden z nich -oddział 10 p.p – poniósł szczególnie dotkliwe straty w postaci 12 poległych przemyskich uczniów. Dla upamiętnienia młodzieży, zwanej Orlętami Przemyskimi, która walczyła i ginęła w obronie Przemyśla, Ziemi Przemyskiej i Lwowa oraz innych części Polski, społeczeństwo przemyskie ufundowało na Placu Konstytucji Pomnik Orląt Przemyskich, odsłonięty w 1938 r., na którym umieszczono napis “Orlętom Przemyskim poległym za Ojczyznę 1918-1921″. Podczas II wojny światowej nacjonaliści ukraińscy czynili starania u niemieckich władz okupacyjnych Przemyśla, a także w Berlinie, o zburzenie tego pomnika. Po uzyskaniu takiej zgody, latem 1940 r. dokonano jego rozbiórki. W okresie powojennym podejmowano bezskuteczne próby odbudowy “Pomnika Orląt” i dopiero z inicjatywy Stowarzyszenia Pamięci Orląt Przemyskich rozpoczęto w 1989 r. prace nad jego rekonstrukcją.

Przemyśl w okresie międzywojennym jest miastem składającym się z mieszkańców różnych ras, narodowości i wyznań – według danych biura ewidencji ludności posiadał powierzchnię 16,5 km² z 62272 mieszkańcami wśród których według wyznań było:

39 430 obrządku łacińskiego 63,3%
18 376 wyznania mojżeszowego 29,5%
4 391 obrządku grekokatolickiego 7,0%
85 innych wyznań 0,2%

Jest siedzibą lokalnych władz wojskowych, administracyjnych i kościelnych – zlokalizowane tutaj było m.in. Dowództwo Okręgu Korpusu Nr X obejmującego obszar 37983 km² tj. 9,6% powierzchni państwa z 3401 tys. mieszkańców.

Kolejnym etapem w historii Przemyśla był  okres podwójnej okupacji  tj. niemieckiej i sowieckiej w czasie II wojny światowej. Była ona wynikiem podpisanego przez Niemcy i ZSRR 23 sierpnia 1939 r. paktu o nieagresji, który w swym tajnym protokole dzielił miasto wzdłuż Sanu między dwa mocarstwa. Podział ten został potwierdzony pożniej umową z 28 września 1939 r. w sprawie granic i przyjaźni. Już od pierwszych dni września 1939 r. mieszkańcy Przemyśla nękani byli atakami lotniczymi. Ich punktem kulminacyjnym było bombardowanie 7 września kiedy to między innymi zniszczono Żeńską Szkołę Powszechną na ulicy Konarskiego, oraz 8 września gdy zapalono dom handlowy tzw. “pasaż Gansa” na ul. Mickiewicza. 13 września 1939 r przybywa do Przemyśla gen. broni Kazimierz Sosnkowski, który organizuje obronę miasta i powierza ją ppłk Janowi Matuszkowi. Wedle wspomnień ówczesnego kpt. E.Buczyńskiego, 14 września 1939 r. Ukraińcy i Żydzi mieli stawiać w Przemyślu bramę triumfalną na cześć Niemców. Po zajęciu miasta 15 września 1939 r.  Niemcy powołali do wykonywania swoich czynności prezydenta miasta Baldiniego i internowali, jako zakładników, część radnych i pracowników zarządu miasta oraz przedstawicieli społeczności polskiej. Władzę nad miastem i okolicą sprawowała Komenda Miasta z gen. por. Strecciusem na czele. Hitlerowcy zlokalizowali na terenie Przemyśla i w okolicy także liczne obozy jenieckie. 15 września 1939 r. zaproszono ks. biskupa grekokatolickiego J.Kocyłowskiego i dr. W.Zahajkiewicza na spotkanie z Adolfem Hitlerem w okolicy Jarosławia, który przyleciał samolotem w celu rozważenia powołania rządu ukraińskiego na obszarach położonych na wschód od Sanu. Spowodowało to masową manifestację w dniu 16  września na przemyskim rynku ludności ukraińskiej, deklarującej przyjaźń między Niemcami a Ukrainą, w czasie której wznoszono między innymi hasła “Sława Hitleru”. Równocześnie tego samego dnia Niemcy zaprosili na rozmowę w sprawie utworzenia rządu polskiego Wincentego Witosa. Po jego odmowie internowano go 16 września w Sądzie Grodzkim w Jarosławiu . 22 września 1939 r. ogłoszono komunikat ustalający między wojskiem sowieckim i niemieckim linię demarkacyjną na Sanie. Niemcy powołują 27 września na Zasaniu nowe władze miejskie z burmistrzem – sędzią narodowości ukraińskiej – dr Grzegorzem Łuczakowskim oraz wysiedlają Żydów i komunistów za San, natomiast 28 września 1939 r. dochodzi do przekazania przez wojska niemieckie części miasta i powiatu położonych po prawym brzegu Sanu Armii Czerwonej.
Taki stan utrzymywał się do 28 czerwca 1941 r. tj. do czasu kiedy to wojska niemieckie zajęły strefę okupacyjną sowiecką. Wkraczające 28 września 1939 r. do położonej na prawym brzegu Sanu części Przemyśla okupacyjne oddziały Armii Czerwonej byłyentuzjastycznie witane przez  ludność żydowską. Miasto pod okupacją sowiecką odwiedzili 29 września 1939 r. dygnitarze komunistyczni, między innymi przybył tu członek Rady Wojennej Frontu Ukraińskiego Nikita Chruszczow, który zrobił sobie pamiątkowe zdjęcie na zniszczonym moście drogowym.

Od samego początku działań wojennych straty ponosiła cywilna ludność miasta. Już w czasie walk 14 września 1939 r. zamordowany został na Zielonce przez żołnierzy niemieckich Wojciech Machała z córką, dlatego że nie wydali ukrywających się polskich żołnierzy. Nowy ład i terror wśród miejscowej ludności wprowadziło powołanie 17 września posterunku oddziału operacyjnego niemieckiej Policji Bezpieczeństwa, na czele którego stał por.  SS — Fischotter. Oddział ten, wspólnie z wojskiem, 18 i 19 września aresztował, na podstawie wcześniej przygotowanych list, 104 mężczyzn narodowości żydowskiej ze środowisk inteligenckich, bogatych kupców i przemysłowców  i rozstrzelał w Grochowcach i Przekopanej.  28 września 1939 r. doszło do pierwszych zbrodni ludobójstwa nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej. Zamordowano leśniczego Stanisława Wojtowicza z synem i podpalono leśniczówkę na Kruhelu Wielkim. Również wycofujące się małe grupki i pojedynczy polscy żołnierze byli mordowani przez nacjonalistów ukraińskich, czego przykładem może być zabicie 5 żołnierzy polskich w Buszkowicach. Obaj okupanci, niemiecki i sowiecki współdziałali zgodnie w planowaniu zagłady narodu polskiego i w tym zakresie istniała ścisła współpraca pomiędzy NKWD i Gestapo. Pod koniec września 1939 r w Przemyślu odbyła się II Konferencja NKWD i Gestapo (I odbyła się 27 sierpnia 1939 r. w Brześciu nad Bugiem). Dotyczyła ona nie tylko wymiany jeńców  polskich i zaplanowanych przez układ Ribbentrop-Mołotow przemieszczeń ludności. Debatowano też nad zwalczaniem polskiego ruchu niepodległościowego oraz omawiano metody eksterminacji narodu polskiego. Jej kontynuacją była III Metodyczna Konferencja NKWD i Gestapo, która rozpoczęła się 20 lutego 1940 r. w Zakopanem. Ustalenia tej ostatniej miały poważny wpływ na metody zbrodni popełnianych na narodzie polskim, w tym  zbrodni katyńskiej. I tak przykładowo aresztowania Polaków w Przemyślu nastąpiły 11 listopada 1939, gdyż władze niemieckie obawiały się demonstracji w związku z obchodzonym przed wojną Świętem Niepodległości. Wśród dalszych w pamięci pozostała tzw. akcja AB (Ausserordentlische Befriedungsaktion) skierowana przeciwko polskiej inteligencji. Aresztowano wówczas 20 mieszkańców miasta, którzy najpierw zostali umieszczeni w areszcie w Dubiecku, a następnie przetransportowani do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, gdzie zginęli. Kolejnym działaniem niemieckiego okupanta zmierzającym do biologicznej zagłady narodu polskiego były egzekucje w oparciu o listy zakładników. Listy te publikowane na murach miasta w ilości 5 obejmowały 119 nazwisk. Wyroki wykonywano między innymi w lesie na Lipowicy, na terenie fabryki wozów przy ul. Mickiewicza i na Małym Rynku. Pozostali zakładnicy  w większości zginęli bądź to w więzieniach bądź w hitlerowskich obozach koncentracyjnych. Oprócz strat ludności w samym Przemyślu miały również miejsce  pacyfikacje licznych miejscowości w okolicy miasta, związane ze zwalczaniem polskiego ruchu oporu lub też z odwetem za akcje zbrojne. Przykładem tego może być przeprowadzona 7 marca 1943 roku przez Niemców i policję ukraińską  pacyfikacja Kaszyc, w której zginęło 119 osób, w tym kobiety i dzieci. Z kolei  8 marca 1943 doszło do wymordowania przez tą samą zbrojną grupę polskich mieszkańców Rokietnicy i Czelatyc w których zginęło łącznie 60 osób.  28 czerwca 1941 roku  wojska niemieckie zajęły strefę okupacyjną sowiecką położoną po prawej stronie Sanu. 7 lipca 1941 roku  (niektóre żródła podają datę 10 lipca) na przemyskim rynku zorganizowano manifestację z udziałem ludności ukrainskiej z okazji zajęcia całego miasta przez wojska niemieckie. Na trybunie obok przedstawicieli Komitetu Ukraińskiego i wojska niemieckiego znajdowali się duchowni grekokatoliccy wraz z biskupem  Jozafatem Kocyłowskim. Nieco wcześniej Kyr Jozafat wydał bankiet na cześć oficerów niemieckich, zaś 7 lipca 1941 w swoim liście pasterskim pisał między innymi : “… Sława wielkiemu fuhrerowi Adolfowi Hitlerowi, wyzwolicielowi i najlepszemu przyjacielowi ukraińskiego narodu”.

20 czerwca 1942 roku dochodzi do wywiezienia 1000 mężczyzn do obozu pracy w Janowie koło Lwowa co daje początek masowej eksterminacji ludności żydowskiej przez Niemców. 15 lipca 1942 roku utworzono w Przemyślu dzielnicę żydowską, po zamknięciu której przystąpiono do dalszej eksterminacji. Biologiczne wyniszczanie przez okupanta niemieckiego ludności żydowskiej spotkało się z niesieniem pomocy prześladowanym przez ludność chrześcijańską obrządku łacińskiego . W tej sprawie interweniowali u władz niemieckich między innymi pełnomocnicy ks. bp. ordynariusza Franciszka Bardy .
Od lipca 1942 do lipca 1944 niesienie pomocy odbywało się tajnie przez polskie organizacje konspiracyjne. Komenda Obwodu Armii Krajowej, Powiatowa Delegatura Rządu , a od września 1943 placówka Okręgowej Rady Pomocy Żydom “Żegota” dostarczały fałszywych dokumentów osobistych i żywności, a następnie pomagały osobom i instytucjom ukrywających Żydów oraz osłaniały je przed donosicielami. Jednak główny ciężar ratowania osób pochodzenia żydowskiego spoczywał na osobach prywatnych a częściowo na zgromadzeniach zakonnych. Na przykład rodzina Piotra Janowskiego ukrywała 18 osób, Józefa Wojdylaka 9 osób , Edwarda Saluka 8 osób, Siostry Sercanki 12 osób. Działalność ta pociągała za sobą ofiary, którymi były nie tylko osoby dorosłe ale także małe dzieci. Znany jest przypadek rozstrzelania 8-osobowej rodziny polskiej w Przemyślu  za ukrywanie jednego dziecka żydowskiego, a pierwsza publiczna egzekucja ludności polskiej na terenie miasta to stracenie 6 września 1943 roku Michała Kruka i innych za pomoc udzieloną Żydom. Ogółem na terenie miasta i najbliższej okolicy uratowano 415 osób narodowości żydowskiej (w tym 60 dzieci) w odwet za co Niemcy zamordowali 568 osób narodowości polskiej.  4 lipca 1943 roku w Przemyślu grekokatolicki biskup Jozafat Kocyłowski w towarzystwie ks. Wasyla Hrynyka wziął udział w  nabożeństwie dla ochotników  do ukraińskiej dywizji SS Galizien, które odbyło się na miejskim stadionie sportowym przy obecnej ulicy Sanockiej. 9 listopada 1943 roku doszło do pierwszych mordów dokonanych przez UPA (Ukraińską Powstanczą Armię) na polskiej ludności cywilnej w powiecie przemyskim pod okupacją niemiecką. Ich ofiarami pada 14 osób z  rodzin Suchajów w Błozwi Górnej i  Sychorów w Wołczy.

Jeśli chodzi o sytuację pod  okupacją sowiecką, to natychmiast po jej rozpoczęciu wszystkie polskie władze administracyjne uległy likwidacji, w ich miejsce powołano sowiecką administrację 4 grudnia 1939 r. nastąpiła reorganizacja podziału terytorialnego kraju. W miejsce dotychczasowych powiatów i województw powołano rejony i obwody. Przeniesiono też rejon Przemyśl z obwodu lwowskiego do drohobyckiego. W miejsce języka polskiego wprowadzono jako urzędowy język rosyjski oraz ukraiński. Od połowy 1940 r. przemianowano nazwy 90 % ulic na rosyjskie i ukraińskie. 14 listopada 1939 r. biskup przemyski Franciszek Barda poinformował listownie papieża Piusa XII, że gmach kurii biskupiej w Przemyślu zabrano na  mieszkania dla Żydów.  Po okupacją sowiecką Żydzi odgrywali  istotną rolę w walce z polskością, gdyż mieli bardzo duże wpływy w sowieckim aparacie terroru,  duży udział w “zabójczych donosach” skierowanych przeciw Polakom, kontrolowali wielką część sądów, odgrywali istotną  rolę w milicji, stanowili niemałą część sędziów śledczych oraz więziennych i obozowych katów. Przykładem tutaj może być Piotr Orlenko-Adler  komisarz sowiecki, I sekretarz partii w Przemyślu – współodpowiedzialny za śmierć wielu Polaków. Warto jednak nadmienić, że  jednocześnie również niektórzy Żydzi podlegali sowieckim represjom. W 1940 r. w Przemyślu, podobnie jak na całym obszarze wschodniej Polski okupowanej przez Armię Czerwoną, nastąpiły masowe deportacje ludności. W lutym, kwietniu i czerwcu z Przemyśla i pobliskich osad wywieziono na wschodnie i północne obszary ZSRR ponad 10 000 mężczyzn, kobiet i dzieci, w zdecydowanej większości Polaków. Ponad 130 osób  z Przemyśla i okolic to ofiary  zbrodni katyńskiej. Pod okupacją sowiecką straciła życie Felicjanka siostra Maria Mazur aresztowana przez NKWD 30 kwietnia 1940 r. za pomoc udzieloną przekraczającym granicę ochotnikom do Wojska Polskiego na Zachodzie. Po stronic sowieckiej miasta podjęto, niestety nieudaną, próbę odbicia przebywającego w niewoli, rannego gen. Władysława Andersa. Został on następnie wywieziony przez NKWD do więzienia „Łubianka” w Moskwie. Przemyśl był bazą przerzutu ochotników do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Przerzucani  byli też łącznicy, utrzymujący kontakt pomiędzy dowództwem polskiego ruchu oporu na obszarach obu okupacji. Podczas przekraczania granicy został aresztowany przez Sowietów (w 1940 r.) gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski, komendant główny Służby Zwycięstwu Polski, a następnie komendant ZWZ strefy sowieckiej. Niezależnie od okupacyjnej administracji niemieckiej i sowieckiej, została zachowana struktura organizacyjna polskich władz konspiracyjnych. Pod okupacją sowiecką  powołano Komendę Okręgu Związku Walki Zbrojnej, a pod niemiecką początkowo Powiatową Komendę Służby Zwycięstwu Polski przekształconą w 1940 r. w Komendę Obwodu Związku Walki Zbrojnej a od 1942 r. Armii Krajowej podlegającą Komendzie Okręgu w Krakowie. Od 1943 r. reaktywowano cywilną administrację w formie Powiatowego i Miejskiego Delegata Rządu Rzeczypospolitej Polskiej w Przemyślu. Przemyśl od początku niemieckiej okupacji również nie składa broni. Mieszkańcy, a szczególnie młodzież, walczy, poza wyżej wymienionymi organizacjami, także w Szarych Szeregach, Samodzielnej Tajnej Organizacji Studentów, Batalionach Chłopskich, Kierownictwie Dywersji AK “Kedyw”. Wielu mieszkańców miasta bierze czynny udział w walkach poza granicami kraju i to zarówno w Wojsku Polskim na Zachodzie jak i w sformowanym w ZSRR II Korpusie oraz I i II armii LWP. 18 maja 1944 r. patrol 12 Pułku Ułanów Podolskich pod dowództwem przemyślanina ppor. Kazimierza Gurbiela  jako pierwszy dociera na zdobyty szczyt Monte Cassino. Podobnie plutonowy Kazimierz Grzejek 8 marca 1945 r. jest wśród tych, którzy pierwsi znaleźli się nad Bałtykiem.

W lipcu 1944 roku toczyły się przez kilka dni walki między wojskami niemieckimi i sowieckimi w wyniku których okupant niemiecki opuścił miasto. Na początku 1945 r. miasto zamieszkiwało
28 144 mieszkańców w tym według wyznań było:

22 173 obrządku łacińskiego – 78,8%
5372 obrządku grekokatolickiego -19,1%
415 wyznania mojżeszowego – 1,5%
284 innego wyznania – 0,6%

Jeszcze przed zakończeniem wojny Ukraińska Powstańcza Armia (UPA) dokonała ataku na miasto i wymordowała rannych żołnierzy i chorych cywili znajdujących się w szpitalu przy ul. Słowackiego. Żołnierze sowieccy w dniu 30 maja 1945 r. na terenie Zakładu Księży Salezjanów zamordowali księdza Jana Dolatę oraz Ludwika Cienciałę. Jeśli chodzi o bilans strat to w sumie Przemyśl w czasie II wojny światowej utracił 35 188 mieszkańców (57%).Cofnęło to rozwój miasta o pół wieku .Wyrównywanie tych strat trwało 38 lat i uzyskanie stanu sprzed wojny nastąpiło w 1983 r. Straty objęły 17 961 mieszkańców narodowości żydowskiej i 17 227 narodowości polskiej . Obaj okupanci prowadzili politykę eksterminacji miejscowej ludności i osiedlania w jej miejsce obcej. Związek Sowiecki w ciągu niespełna dwóch lat doprowadził do wyniszczenia 11 562 mieszkańców Przemyśla narodowości polskiej osiedlając w ich miejsce 4852 swoich obywateli, natomiast hitlerowcy w okresie niepełnych pięciu lat wywieźli i wymordowali 5665 Polaków i prawie wszystkich przemyskich Żydów, przy równoczesnym osiedleniu w ich miejsce 2035 Niemców.  Najdotkliwsze straty poniosła polska inteligencja pod okupacją sowiecką. Zamordowano internowanego dowódcę obrony miasta w kampanii wrześniowej ppłk Jana Matuszka, dowódcę 10 Pułku Artylerii Ciężkiej płk Jana Bokszczanina , komendanta miasta ppłk Mieczysława Sokół-Szachina , emerytowanego dziekana Dowództwa Okręgu Korpusu Nr X  i  Obrońcę Przemyśla w 1918 r.  księdza ppłk Józefa Panasia , kapelana Garnizonu Przemyskiego księdza mjr Stanisława Kontka oraz około 150 oficerów Przemyskiego Garnizonu. Oprócz wojskowych wymordowano też przedstawicieli władz cywilnych: Starostę powiatowego – Adama Remiszewskiego, ostatniego Prezydenta Miasta Przemyśla  – Władysława Baldiniego, Sędziów Sądu Okręgowego i Grodzkiego i wielu innych.  Zginął też wybitny naukowiec dr Walery Kramarz oraz przemysłowiec i wydawca inż. Tadeusz Bystrzycki.
W czasie działań wojennych uległo zniszczeniu 1568 budynków (40% ogółu), w tym wiele zabytkowych (jak np. katedra ob. łacińskiego, zespół klasztorny Benedyktynek, stara synagoga z XVI w) oraz zakładów przemysłowych i pomników.
Zmieniła się radykalnie rola miasta. z centrum administracyjnego, gospodarczego i kulturalnego stało się małym miastem przygranicznym. Widoczna zmiana na lepsze w zakresie budownictwa i rozwoju ludności nastąpiła po 1975 r. gdy zlokalizowano tu siedzibę władz wojewódzkich.

Tekst pochodzi ze strony: www.kki.pl