Jeszcze w początkach XVII w. była to mała osada handlowo-rybacka w pobliżu wsi Włostowice, położona przy dawnej przeprawie przez Wisłę, wchodząca w skład dóbr końskowolskich należących do magnackiego rodu Opalińskich. W drugiej połowie XVII w. drogą małżeństwa włości przeszły w ręce księcia Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, marszałka wielkiego koronnego, który urządził w Puławach jedną ze swoich rezydencji. Z jego woli powstał zespół pałacowo-parkowy, zaprojektowany przez wybitnego architekta pochodzenia holenderskiego Tylmana z Gameren. Od 1702 r. wieś przeszła na własność Sieniawskich, a od 1731 r. — Czartoryskich.
Książę Aleksander Czartoryski uczynił z Puław jeden z najważniejszych ośrodków życia politycznego i kulturalnego ówczesnej Rzeczypospolitej. W 1731 r. rozpoczęto gruntowną przebudowę pałacu, który z półobronnej willi stał się reprezentacyjną wiejską rezydencją. W 1785 r. osiadł tu na stałe syn Aleksandra – Adam Kazimierz Czartoryski, mecenas sztuki i kultury, twórca i komendant Szkoły Rycerskiej w Warszawie, członek Komisji Edukacji Narodowej. Jego żona Izabela z Flemingów Czartoryska, uważana za jedną z najbardziej oświeconych Polek swoich czasów, skupiła wokół siebie wielu pisarzy, malarzy, architektów i muzyków. Pracowali tu m.in.: Grzegorz Piramowicz, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Julian Ursyn Niemcewicz, Jan Paweł Woronicz, Franciszek Zabłocki, Piotr Norblin, Szymon Bogumił Zug czy Piotr Aigner. Lata 1782–1793, to okres największej świetności Puław, nazywanych wówczas „polskimi Atenami” lub „Atenami Północy”.
Podczas Insurekcji Kościuszkowskiej, w 1794 r. rezydencję w Puławach spustoszyły wojska rosyjskie. Za aktywny udział w życiu politycznym oraz za wsparcie insurekcji, caryca Katarzyna II ukarała Czartoryskich konfiskatą majątku. W wyniku III rozbioru Rzeczypospolitej, ziemia lubelska znalazła się w zaborze austriackim, a Puławy zostały zwrócone Czartoryskim. Już w r. 1796 Czartoryscy wrócili do rezydencji, a księżna Izabela podjęła prace nad odbudową całego zespołu. Pałac został powiększony i zmodernizowany, a park w stylu francuskim został przekształcony w modny wówczas park krajobrazowy w stylu angielskim. W obrębie założenia parkowego, w kolejnych latach powstawały nowe, projektowane przez nadwornego architekta Czartoryskich, Piotra Aignera, budowle, m.in.: Domek Grecki (oranżeria), Pałacyk Marynki, Świątynia Sybilli, a także kościół nawiązujący swą formą do rzymskiego Panteonu. W tym okresie księżna Izabela rozpoczęła gromadzenie pamiątek narodowych. W Świątyni Sybilli, z inicjatywy księżnej, postało pierwsze w Polsce muzeum.
Po okresie wojen napoleońskich, w 1809 r., Puławy wraz z całą ziemią lubelską zostały włączone do Księstwa Warszawskiego, a po kongresie wiedeńskim — w 1815 r. — do Królestwa Polskiego. Z chwilą wybuchu powstania listopadowego książę Adam Jerzy Czartoryski stanął na czele Rządu Tymczasowego. Po upadku powstania w 1831 r. Czartoryscy udali się na emigrację, a Puławy zostały skonfiskowane — pałac oddano na cele oświatowe.
W 1842 r. władze carskie przemianowały Puławy na Nową Aleksandrię. Od 1867 r. mieściła się w nich siedziba powiatu w guberni lubelskiej, ale dopiero w 1906 r. uzyskały prawa miejskie. Do szybszego rozwoju przyczyniło się przeprowadzenie w 1877 r. przez Puławy linii kolejowej Nadwiślańskiej z Mławy do Kowla przez Warszawę i Lublina. Podczas I wojny światowej, w 1915 r. Nową Aleksandrię zajęły wojska austriackie. Działania wojenne spowodowały w mieście duże zniszczenia, jednakże wkrótce zostało odbudowane, a w okresie międzywojennym stało się popularną miejscowością letniskową.
W pierwszych dniach II wojny światowej, leżące na ważnym szlaku komunikacyjnym, Puławy zostały zbombardowane przez lotnictwo niemieckie, a następnie zajęte przez Wehrmacht. Podobnie jak inne miejscowości znajdujące się na prawym brzegu Wisły, znalazły się w należącym do Generalnego Gubernatorstwa dystrykcie lubelskim. W grudniu 1939 r. 2,5 tys. puławskich Żydów pognano do getta w Opolu Lubelskim, reszta zginęła do 1943 r. Powiat puławski stał się teren intensywnej działalności polskiej konspiracji i partyzantki — Związku Walki Zbrojnej–Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich, Narodowych Sił Zbrojnych.
Na przełomie lipca i sierpnia 1944 r. w rejonie Puław toczyły się ciężkie walki I Armii Wojska Polskiego z Niemcami. W styczniu 1945 r., miasto było wyludnione i zniszczone w 60%, stopniowo jednak powróciło do życia. W kwietniu 1945 r. oddział „Orlika” rozbił więzienie Urzędu Bezpieczeństwa w Puławach i uwolnił ponad 100 więźniów. W pierwszych latach powojennych udało się oddać do użytku odremontowany most, rozpoczęto odbudowę rezydencji Czartoryskich, zrekonstruowano park, przywieziono tu także część pamiątek zgromadzonych przez Izabelę Czartoryską. W dawnym pałacu Czartoryskich utworzono siedzibę Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa.
Duże zmiany w historii Puław przyniosła decyzja o zlokalizowaniu w pobliżu miasta Zakładów Azotowych (1960), co spowodowało przestrzenny i demograficzny rozwój ośrodka. W Puławach zaczęła się wówczas osiedlać masowo ludność napływowa, co było związane z budową nowych osiedli mieszkaniowych w różnych częściach miasta. Od 1999 r. Puławy stanowią ośrodek przywróconego powiatu puławskiego (województwo lubelskie).
Tekst pochodzi ze strony: http://www.sztetl.org.pl/pl/article/pulawy/3,historia-miejscowosci/