RZESZÓW
Leżący u stóp Karpat, na styku dwóch krain geograficznych – malowniczej Kotliny Sandomierskiej i pagórkowatego Podgórza Karpackiego Rzeszów, to największe miasto południowo-wschodniej Polski. I choć dynamicznie rozwijająca się stolica Podkarpacia stawia na przyszłość, to nie zapomina też o swojej historii. A ta historia jest bardzo bogata, bo choć pierwsze wzmianki w dokumentach o Rzeszowie pochodzą z 1354 roku, to źródła archeologiczne dowodzą istnienia tu stałej osady już w czasach neolitu.


Z rzeszowskich pradziejów
Na tereny dzisiejszego Rzeszowa zawitano już najprawdopodobniej w okresie późnego paleolitu. Źródła archeologiczne z tego czasu są co prawda nieliczne (większą “popularnością” cieszyły się tereny dziś należące do okolicznych – lub nieco dalszych – miejscowości), ale znane są ślady bytności człowieka na terenach miasta datowane na przełom XI i X tysiąclecia p.n.e. Są to pozostałości krótkotrwałych obozowisk, najprawdopodobniej zakładanych przez przybywających z Północy łowców reniferów – w omawianym okresie tereny Kotliny Sandomierskiej były pokryte tundrą. W czasie badań archeologicznych na stanowisku Rzeszów 25 znaleziono liściak trzpieniowaty – krzemienne narzędzie przypisywane kulturze świderskiej, które najprawdopodobniej zostało zgubione przez jednego z prehistorycznych myśliwych. Możliwe jest również, że Rzeszów i okolice były przystankami w drodze ludności wędrującej w stronę Bramy Przemyskiej.
Na obszarze miasta na ten moment nie odkryto żadnych bezpośrednich śladów kultur ze średniej epoki kamienia (mezolitu). Ten stan wiedzy mogą zmienić kolejne badania archeologiczne.

Pierwsi „Rzeszowianie”
Pod terminem neolitu, czyli młodszej epoki kamienia, kryje się całkowita zmiana modelu życia człowieka (rewolucja neolityczna). To wtedy powstały pierwsze społeczności rolników i hodowców zwierząt. Jedna z nich, nazywana przez archeologów kulturą ceramiki wstęgowej rytej (KCWR) przybyła na tereny Rzeszowa ok. 7500 lat temu. Jej nazwa pochodzi od charakterystycznego dla tej społeczności motywu wstęgi, który był wyrywany na powierzchni ceramicznych naczyń. Ci pierwsi rolnicy wybierali do osiedlania się tereny najżyźniejsze, więc ich naturalnym wyborem były lessowe terasy nadzalewowe Wisłoka. Na chwilę obecną badania archeologiczne na obszarze miasta, w tym również badania ratunkowe potwierdziły istnienie osad, jak śladów osadnictwa w obrębie rzeszowskich dzielnic, takich jak Staromieście, Zwięczyca, Wilkowyja, Pobitno i Załęże. Do najlepiej przebadanych należy stanowisko Rzeszów – Osiedle Piastów 16, z wyróżnionymi aż pięcioma horyzontami archeologicznymi. W trakcie wykopalisk na terenie miasta odkryto ślady charakterystycznych dla KCWR „długich domów” słupowych na planie prostokąta, liczne jamy, fragmenty ceramiki.
Następnie na Rzeszowszczyźnie zamieszkali przedstawiciele kultury malickiej. Stanowiska, gdzie odkryto ślady bytności tej grupy na tych terenach, ulokowane są na wspomnianym już wcześniej os. Piastów, wzdłuż ulic Żeglarskiej i Leśnej, a nawet na Rynku czy Lisiej Górze. Wyróżnikiem tej kultury również była ceramika, początkowo zdobiona charakterystycznym nakłuwaniem, jednak na terenie Rzeszowa występująca głównie w stylu (nomen omen) rzeszowskim, gdzie nakłucia zastąpiono odciskami stempelków. Domostwa były podobne do domów kultury ceramiki wstęgowej rytej, jednak znacznie mniejszych rozmiarów i o planie trapezowatym.
W rejonie miasta na krótko zawitały też plemiona kultury pucharów lejkowatych, ale na ten moment archeolodzy odkryli tylko nieliczne poszlaki tego zjawiska .
Epoka Brązu
O wczesnej epoce brązu na terenie Rzeszowa i okolic nie jest wiadomo zbyt wiele – do tej pory był to okres traktowany jako marginalny, a nawet wręcz ignorowany. Dopiero w ostatnich latach postanowiono bliżej przyjrzeć się problemowi, ale na bardziej szczegółowe informacje będzie trzeba jeszcze poczekać. Wiadome jest, że kontynuowana była neolityczna tradycja kulturowa (zwiększony nacisk na produkcję rolną i stałe formy osadnictwa). Pierwszą wczesnobrązową społecznością na terenie miasta była ludność kultury mierzanowickiej. Prowadzone w ciągu kilkudziesięciu ostatnich lat badania ratownicze, chociażby te przed budową obwodnicy Rzeszowa czy rozbudową osiedla Pobitno itd., pozwoliły odkryć kilka śladów osadnictwa tej kultury. Najliczniejszy inwentarz reprezentowany jest na osiedlu Baranówka na stanowiskach 88 i 89. Niewiele jednak można na razie o tym okresie powiedzieć.
Na Baranówce, dokładnie na tym samych stanowiskach odkryto osadę – następnej chronologicznie – kultury trzcinieckiej (XV/XIV-XIII wiek p.n.e.). Ludność ta, typowi rolnicy, pozostawiła po sobie ślady charakterystycznych dla siebie domostw słupowych oraz licznych jam zasobowych. Z obszaru Rzeszowa znamy jeszcze osady ze stanowisk 4 i 34 ( jedno, sztucznie podzielone stanowisko) oraz Rzeszów – Załęże 117.
Kolejni mieszkańcy przybyli do Rzeszowa w środkowej epoce brązu (XIII wiek p.n.e.) i zostali tu do wczesnej epoki żelaza – okresu halsztackiego (IV-III wiek p.n.e.). Była to społeczność kultury łużyckiej, a konkretnie grupy tarnobrzeskiej. Wiadomo, że ten czas był okresem bardzo bujnego rozwoju tej ludności – stwierdzono kilkanaście punktów osadniczych i śladów osadnictwa w dzielnicach takich jak Śródmieście, Załęże, Wilkowyja, Przybyszówka, Zwięczyca czy Budziwój. Świadczy to o tym, jak intensywnie był ten teren był użytkowany. „Tradycyjne” osady zostały odkryte również na Załężu, Śródmieściu, Zwięczycy, (prawdopodobnie) Budziwoju. Najlepiej przebadaną do tej pory jest (rozkopana niestety tylko „wyrywkowo” w latach 50) osada ze stanowiska 2 koło alei Wyzwolenia. Znane są też znaleziska luźne – kawałki ceramiki, brązowy grot strzały. Głównym wyróżnikiem kultury łużyckiej był jednak obrządek pogrzebowy – ciała zmarłych palono, a następnie składano w grobie w tzw. popielnicy. Niestety do tej pory nie udało się odnaleźć cmentarzyska.
Epoka żelaza
Wczesne żelazo zastało na ziemiach Rzeszowskich wspomnianą już wcześniej grupę tarnobrzeską. W okresie tym odnotowano jednak wpływy również kultury pomorskiej, zwaną też m. in. kulturą urn twarzowych, ze względu na charakterystyczne zdobienia w formie twarzy na urnach służących do pochówków prochów zmarłych. Niestety Rzeszów nie był zbytnio penetrowany przez tą społeczność Na stanowisku 25, tzw. Skałce, znaleziono tylko ślady punktu osadniczego. Na tym samym stanowisku odnaleziono też wskazówki, które mogą świadczyć o krótkim pobycie przedstawicieli kultury lateńskiej, szerzej znanych jako Celtowie. Z Wisłoka wyłowiono też żelazny miecz w zdobionej pochwie (III/II w. p.n.e.), charakterystyczny dla tej kultury .
Kultura przeworska przybyła „ do miasta’’ w okolicach II wieku n.e. i pozostała do V wieku n.e. Przypada to na tak zwany okres rzymski i początek „wędrówki ludów”. Ludność ta trudniła się przede wszystkim rolnictwem, które udoskonalała dzięki żelaznym narzędziom, takim jak pługi, sierpy, żarna itp. oraz „przemysłem wojennym” i przemysłem garncarskim. Z pewnością też utrzymywała też kontakty handlowe z Rzymem. Na stanowisku nr 2 znaleziono fragment terra sigilata – luksusowego naczynia, jakie produkowane były w prowincjach rzymskich, a z kilku innych stanowisk pochodzą rzymskie monety. Kultura przeworska zostawiła po sobie bardzo liczne ślady – znamy kilkadziesiąt stanowisk archeologicznych z terenów miasta. Na Zalesiu znaleziono nawet cmentarzysko ciałopalne, a w jednej z jam kompletny ekwipunek wojownika.


Słowianie
W VII wieku, w okresie zwanym już wczesnym średniowieczem, na terenie Rzeszowa osiedlili się Słowianie. Najprawdopodobniej do X wieku było to plemię Wiślan, następnie „zastąpione” przez Polan. Słowianie byli ludem rolniczym, żyli w charakterystycznych ziemiankach i półziemiankach. Ich osady były otwarte, tzn. nie ogrodzone. Do tej pory żaden archeolog nie udowodnił istnienia w tym czasie grodu obronnego. Wśród materiałów archeologicznych znaleziono liczne przedmioty żelazne, takie jak nożyce, sierpy, noże, sprzączki. Znalezienie przęślików wskazuje także na praktykowanie tkactwa. Najliczniej występuje jednak ceramika. Osadnictwo słowiańskie lokowało się w rejonach dzisiejszego Staromieścia, Załęża i Pobitna, a największa znana osada odkryta została w rejonie osiedla Tysiąclecia. Najstarsze materiały wykopaliskowe z rynku i przyległych ulic pochodzą już z drugiej połowy XIV, przez co uznaje się, że to tam została założona osada, w której lokowano miasto Rzeszów

