- 6 stycznia, 2021
- Do przeczytania w: 5 minut
Badania archeologiczne w obrębie Rotundy św. Mikołaja w Przemyślu - o projekcie
Celem projektu było pozyskanie pełnej wiedzy na temat chronologii powstania rotundy św. Mikołaja w świetle badań archeologicznych, z głównym naciskiem na ostatni sezon badań. Ma to związek z osadą przygrodową, jaka wcześniej istniała w miejscu wybudowania rotundy oraz cmentarzyskiem, jakie najpewniej powstało w trakcie funkcjonowania świątyni. Badania będą odnosić się zarówno do prac porównawczych (w tym będą także niezbędne starsze, praktycznie nie opracowane i nie opublikowane materiały zabytkowe) oraz badań laboratoryjnych, którym będą poddane zabytki oraz różnego rodzaju próbki, które będzie można wydatować, a które razem przedstawią jasno chronologię świątyni. Ma to decydujące znaczenie, ponieważ właśnie otwarto w tym miejscu rezerwat archeologiczno-architektoniczny i takie podsumowanie całościowe badań archeologicznych ustawi rotundę św. Mikołaja dla przyszłych pokoleń archeologów, historyków oraz innych naukowców zajmujących się trudną tematyką polsko-ruską w okresie średniowiecza.
Problemy naukowe skierowane do rozpatrzenia w projekcie
Problematyczne określenie chronologii powstania rotundy św. Mikołaja w Przemyślu stało się dla wielu pokoleń badaczy, w tym archeologów, polem do dyskusji i zarazem podstawą dla kolejnych badań (np. Persowski 1966:71-104; Włodarski 1995; Koperski 1996a:121-124; Kubica 1996:63-110), a także bodźcem do badań weryfikacyjnych, a ostatecznie stworzeniem rezerwatu archeologiczno-architektonicznego (patrz także: Pianowski, Proksa 2010:331-347).
W polskiej archeologii utarło się twierdzenie, że rotunda św. Mikołaja w Przemyślu jest budowlą późnoromańską. Przed utratą swego znaczenia w Rusi Halicko-Włodzimierskiej Przemyśl był jego stolicą, a co za tym idzie grodem ruskim (np. Fenczak 2010: 56-91; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego t.9: 148). Po utracie statutu stolicy, zaczął tracić swoje znaczenie na rzecz Halicza (np. Fenczak 1988: 25-27; 1997:59 nn; Janeczek 1993: 143-157, 2002:103-115; Horwat 1993/1994: 29-30).
Zgodnie z prawidłami mówiącymi, że chcąc coś otrzymać trzeba iść na ustępstwa, zaczęli się w Przemyślu osiedlać Polacy, którzy zostali wyjęci spoza prawa ruskiego. Najnowsze badania wskazują jednak, że oprócz Polaków zamieszkiwali tam także Żydzi i być może ludność z krajów Zachodu (np. przedsiębiorcy) (np. Fenczak 2010:73). W rzeczywistości ślady innych niż ludność ruska społeczności są widoczne wyraźniej w etymologii nazw ulic lub źródłach pisanych.
Tak więc różnorodność przynależności państwowej jest widoczna do dziś. Wśród do dziś istniejących świątyń Przemyśla spotykamy greko- i rzymskokatolickie. Ta pierwsza grupa świątyń rzecz jasna jest dziś w mniejszej ilości, ale w okresie wczesnego średniowiecza nie musiało tak być.
Zjawisko formowania się społeczności wielowyznaniowej i wieloetnicznej była w okresie od przynajmniej X wieku dobrze widoczna w Przemyślu. Jako dowody archeologiczne mogą świadczyć cmentarzyska skupione w wielu miejscach w obrębie dzisiejszych granic miasta, a przykładem zupełnie ekscytującym jest cmentarzysko madziarskie po drugiej stronie Sanu w stosunku do grodu właściwego (np. Koperski, Parczewski 1978:151-198; Kaczanowski, Gleń 1978:231-233; Zakrzewska 1978:235-239; Koperski 1985:261-266, 1988a:413-419, 1988b:401-410, 1988c:105-117, 1995:93-105, 1996b:439-448, 1997:119-131, 2003:365-374; Fodor 1984:97-104; Fenczak 1981:4-5).
Chociaż teren ten (rejon rotundy św. Mikołaja) jest stosunkowo dobrze przebadany, nie doczekał się do tej pory pełnej, systematycznej monografii (ale warto zwrócić uwagę na starsze już prace: Pianowski, Proksa 2008 i nowsze: Sosnowska (red.) 2010; Janeczek 2013:183-201; Chudzik 2014:87-89).
Stare, dogmatyczne poglądy na temat chronologizacji terenów zajętych dziś przez katedrę św. Jana Chrzciciela wymagają zatem starannego, nowoczesnego spojrzenia. Dlatego głównym celem tego innowacyjnego projektu jest rozwiązanie zasadniczej kwestii, a mianowicie periodyzacja terenów wokół rotundy św. Mikołaja przed jej powstaniem, w trakcie jej powstania oraz w momencie jej burzenia (wiele materiałów pochodzi z okresu po destrukcji świątyni lub w czasie jej likwidacji).
Projekt rozpocznie się od rzetelnego i dokładnego zebrania materiałów, które będą przedmiotem badań. Ten wstępny etap proponowanego projektu będzie miał na celu określenie jak wiele materiałów posiadamy, jaki jest ich stan fizyczny i jak dobrze jest opisane miejsce ich odkrycia, aby następnie odpowiedzieć na konkretne problemy:
• Problemy chronologiczne: Jakie są charakterystyczne materiały ceramiczne pochodzące z nienaruszonych warstw archeologicznych? Czy wcześniej proponowane ich typologie odpowiadają dzisiejszej wiedzy archeologicznej i innych nauk? Czy materiał wcześniejszy ma analogie z pozyskanym w trakcie ostatniego sezonu badawczego? W jaki sposób można najbardziej charakterystyczne fragmenty naczyń wydatować (archeologia + inne nauki)
• Problemy metodologiczne: Jakie były losy zabytków ze starszych badań? Zostały przekazane do muzeów, czy znajdują się w prywatnych rękach? Jak dobrze zostały opracowane te, które są znane? Jaka jest jakość dokumentacji zawierającej opis poszczególnych fragmentów lub całych naczyń? Co jest podstawą do określania ich chronologii? Czy istnieją fragmenty, które zostały wydatowane na okres wczesnośredniowieczny, a dziś nie można tego w stu procentach potwierdzić? Czy niektóre fragmenty zawierają ewidentne ślady, które warto przebadać laboratoryjnie?
Po zebraniu całej potrzebnej dokumentacji i materiałów ceramicznych, zostanie ona w odpowiedni sposób usystematyzowana w postaci katalogu naczyń ceramicznych, zawierającego dotychczasową, pełną wiedzę na ich temat. Na podstawie tego katalogu będą szukane odpowiedzi na następujące pytania:
• Jakiego rodzaju fragmenty naczyń znajdowały się w warstwie datowanej na czas przed powstaniem rotundy? W jakim stopniu można określić ich dokładną chronologię? Czy można określić dokładne typy naczyń i ich wewnętrzny podział chronologiczny? Czy
okresy występowania danych typów na siebie nachodziły? Czy było to w tym samym czasie?
• Jaki jest procentowy stosunek odkrytych fragmentów naczyń z badań wcześniejszych do ostatniego sezonu badawczego? Który teren poza wnętrzem katedry jest najlepiej przebadany i dlaczego? Czy występuje zależność między ilością odkrytych fragmentów naczyń, a warstwą archeologiczną w jakiej je znaleziono?
• Jakie rodzaje fragmentów naczyń są datowane warstwą archeologiczną? Czy jest to związane z występowaniem w danej warstwie archeologicznej, czy jakością badań?
Jest to niewątpliwy fakt, że ta część pogranicza polsko-ruskiego jest niezmiernie bogata w różnorodne zabytki materialne. Przedmioty metalowe codziennego użytku przeważnie nie są grupą zbyt wrażliwą na zmiany etniczno-religijne, natomiast broń z całą pewnością już tak, a w przypadku naczyń ceramicznych także udaje się wyodrębnić lokalne typy (np. Chudziak, Poliński, Moszczyński 1997:231-243; Długopolska 1973:325-328; Fuglewicz 2013; Hołubowicz 1950). Chociaż zakres geograficzny tego projektu jest sztuczną granicą i określone typy naczyń występowały także poza nim, nie ulega wątpliwości, że na tym obszarze należy podjąć głęboką analizę materiałów ceramicznych wszelkimi sposobami, dając tym samym asumpt do takich opracowań dla innych terenów osadniczych w Przemyślu średniowiecznym. To ma ogromne znaczenie dla zrozumienia dotychczasowych interpretacji zbadanych terenów Przemyśla oraz tych, które jeszcze nie zostały przebadane. Aby zmienić ten stan rzeczy i zaoferować nowe pomysły prawidłowego datowania i badania osadnictwa należy dotrzeć do maksymalnie dużej ilości danych poza archeologicznych, jakie zostaną wykonane dla niektórych próbek z tego obszaru i zestawić je chronologicznie.
W tym celu, kolejne etapy projektu będą dążyć do:
• Analizy wyników badań laboratoryjnych wybranych fragmentów naczyń pochodzących z badań starszych oraz ostatniego sezonu
• Analizy tych wyników do możliwe zbliżonych przestrzennie dużych ośrodków osadniczych Rusi Halicko-Wołyńskiej
Trzy kolejne etapy projektu:
1. Zebranie wyników badań szkieletów z ostatniego sezonu badawczego, skaningu laserowego pozostałości rotundy oraz wyników badań innych (np. badanie zawartości wypełnisk grobów i obiektów) i ich usystematyzowanie;
2. Analiza porównawcza tych wyników oraz badań ceramiki;
3. Całościowa charakterystyka osadnicza, funeralna i religijna Placu Katedralnego otworzą nowy i ekscytujący zbiór danych dotyczących przeszłości Przemyśla na styku przechodzenia jego z podległości ruskiej do polskiej